STRATY OSOBOWE I OFIARY REPRESJI POD DWIEMA OKUPACJAMI

2009

(...)

PRZEDMOWA

W roku 2009, roku rocznic wielkich wydarzeñ historycznych XX w. oczywista jest próba odpowiedzi na pytanie o skalê represji, jakich doznali obywatele II Rzeczypospolitej w latach 1939-1945 za spraw± okupantów niemieckiego i sowieckiego. Niniejszy zbiór studiów podejmuje to wyzwanie.

W okresie II wojny ¶wiatowej nie wszystkie narody w takim samym stopniu do¶wiadczy³y warunków i konsekwencji okupacji. W Polsce ¯ydzi i Polacy pochodzenia ¿ydowskiego stali siê ofiarami planowego ludobójstwa. Podobny los zgotowano polskiej inteligencji, której eksterminacja przez Niemców i Sowietów mia³a pozbawiæ zniewolony naród warstwy przywódczej. Jako ludobójstwo kwalifikowane s± dzi¶ tak¿e dzia³ania oddzia³ów zbrojnych OUN-UPA w latach 1942-1945, skierowane przeciwko polskiej mniejszo¶ci na Kresach Po³udniowo-Wschodnich. Ka¿da polska rodzina b±d¼ straci³a kogo¶ ze swoich bliskich, b±d¼ te¿ ucierpia³a wskutek represji. W latach 1939-1945 w wyniku dzia³añ okupantów niemieckich i sowieckich Polacy zostali poddani kilkakrotnym falom wypêdzeñ i deportacji, wywózkom na przymusowe roboty do Niemiec i do Gu³agu, aresztowaniom, ³apankom, spektakularnym egzekucjom, wywózkom do obozów koncentracyjnych i na zes³anie. Skazywano ich na pracê przymusow±, wcielano do okupacyjnych armii. Jednocze¶nie byli pozbawieni podstawowych praw: religijnych (zarówno na terenach w³±czonych do Rzeszy, jak i pod okupacj± sowieck±), prawa do edukacji w jêzyku ojczystym (szczególnie na terenach w³±czonych do Rzeszy), nie mówi±c o prawie do stowarzyszeñ czy do uczestnictwa w ¿yciu kulturalnym. Drakoñskie i zbrodnicze regulacje zarz±dzeñ niemieckich oraz wszechobecno¶æ i wszechmoc tajnej policji sowieckiej, cieñ kacetów i ³agrów przez sze¶æ d³ugich lat by³y czê¶ci± polskiej ¶wiadomo¶ci i codzienno¶ci.

Wybitni polscy historycy, pod kierunkiem redaktorów niniejszego tomu, prof. Wojciecha Materskiego i prof. Tomasza Szaroty, przedstawiaj± obecnie wyniki swych badañ - tak analitycznych, cz±stkowych, jak i syntetycznych - d±¿±c do wieloaspektowego ujêcia problemu polskich strat w okresie II wojny ¶wiatowej. Publikacjê otwieraj± teksty, które dotycz± ca³o¶ci zagadnienia, z artyku³em Waldemara Grabowskiego, sumuj±cym dotychczasowe badania, na czele. Dodatkowo prezentowane w ksi±¿ce studia przybli¿aj± czytelnikom historiê badañ nad ustaleniem liczby ofiar ¶miertelnych okupacji niemieckiej i sowieckiej w Polsce, skali i rodzaju represji, którym ludno¶æ polska i mniejszo¶ci narodowe II RP by³y poddawane przez naszych wspólnych ciemiê¿ycieli. W 70. rocznicê wybuchu II wojny ¶wiatowej sporz±dzenie takiego raportu historyków jest obowi±zkiem wobec polskiego spo³eczeñstwa. To nie tylko ho³d z³o¿ony ofiarom, przedstawicielom wszystkich polskich rodzin, ale tak¿e powinno¶æ badaczy. Publikacja powinna zamkn±æ pewien rozdzia³ badañ po 65 latach poszukiwañ historycznych. Chcieliby¶my te¿, aby prowadzi³a nastêpnych historyków po ¶cie¿kach, które w Raporcie zosta³y jedynie zasygnalizowane.

Podjête powtórnie ca³o¶ciowe badania statystyczne ofiar II wojny ¶wiatowej w wolnej Polsce nabra³y przy¶pieszenia m.in. dziêki inicjatywie Instytutu Pamiêci Narodowej, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz O¶rodka KARTA. Od 1988 r. O¶rodek KARTA, przy ¶cis³ej wspó³pracy z rosyjskim "Memoria³em", a od 2002 r. przy wsparciu finansowym IPN, opracowuje imienne wykazy represjonowanych na Wschodzie. Projekt "Indeks represjonowanych" doprowadzi³ do ustalenia liczby ok. 320 tys. osób deportowanych w latach 1940-1941 z Kresów Wschodnich (nadal jednak liczba ta jest podwa¿ana przez czê¶æ historyków, pisz±cych o 700 tys. - 1 mln deportowanych). Z kolei w 2006 r. IPN i MKiDN, przy udziale O¶rodka KARTA i kilkudziesiêciu innych podmiotów tworz±cych Radê Programow± rozpoczê³y program "Straty osobowe i ofiary represji pod okupacj± niemieck±". Od 2009 r. program ten jest koordynowany przez Fundacjê "Polsko-Niemieckie Pojednanie" pod nadzorem merytorycznym IPN. Celem programu jest ustalenie imiennej listy obywateli II RP, którzy zostali poddani jakiejkolwiek represji ze strony okupanta niemieckiego (samo wyliczenie kategorii stanowiæ mo¿e osobny szkic historyczny: od zgonu, przez wywiezienie do obozu, na roboty przymusowe, wypêdzenia, deportacje, a¿ po przymusowe wcielenie do armii okupacyjnej, trwa³± utratê zdrowia fizycznego i psychicznego, w koñcu przymusow± emigracjê). Do koñca czerwca 2009 r. lista ta obejmuje zweryfikowane informacje o 1,5 mln osób.

Prezentowany obecnie raport historyków nie podaje ¶cis³ych danych dotycz±cych strat osobowych pod okupacj± niemieck± i sowieck± w latach 1939-1945. Badacze, sumuj±c dotychczasowe ustalenia i podaj±c przyczyny pora¿ek i utrudnieñ badawczych, sk³onni s± przypuszczaæ, ¿e pod okupacj± sowieck± zginê³o w latach 1939-1941, a nastêpnie 1944-1945 co najmniej 150 tys. obywateli II RP (tak± liczbê da siê ustaliæ na drodze potwierdzeñ pozytywnych, przy czym nadal w obiegu naukowym pozostaje liczba 500 tys. Polaków, ustalona przez prof. Czes³awa £uczaka na pocz±tku lat dziewiêædziesi±tych ubieg³ego wieku, która jednak podlega sta³ej weryfikacji i pomniejszeniu). Jak pisze prof. Wojciech Materski, zasadnicza ró¿nica miêdzy okupacj± niemieck± i sowieck± polega³a na tym, ¿e Niemcy w sposób masowy i systematyczny mordowali ca³e narody (¯ydów i Cyganów wrêcz na skalê przemys³ow±), Sowieci za¶ nie podejmowali siê planowej eksterminacji ca³ych narodowo¶ci (wyj±tek zrobiono dla polskich elit), a skala ofiar by³a spowodowana bardziej warunkami ¿ycia bêd±cymi konsekwencj± represji.

£±czne straty ¶miertelne ludno¶ci polskiej pod okupacj± niemieck± oblicza siê obecnie na ok. 2 770 000. Liczbê tê nale¿y traktowaæ orientacyjnie, gdy¿ dla samej Warszawy historycy maj± problem z ustaleniem liczby ofiar bezpowrotnych. Do tych strat nale¿y doliczyæ ponad 100 tys. Polaków pomordowanych w latach 1942-1945 przez nacjonalistów ukraiñskich (w tym na samym Wo³yniu ok. 60 tys. osób). Z kolei po weryfikacji m.in. badañ dotycz±cych ofiar obozu koncentracyjnego w Auschwitz-Birkenau uwa¿a siê, ¿e liczba ¯ydów i Polaków ¿ydowskiego pochodzenia, obywateli II Rzeczypospolitej, zamordowanych przez Niemców siêga 2,7- 2,9 mln osób (w tym w obozach ¶mierci 1 860 000 osób; w samych Ponarach zginê³y 72 142 osoby). S±dziæ zatem mo¿na, ¿e z r±k Niemców zginê³o ok. 5 470 000-5 670 000 Polaków i ¯ydów - obywateli polskich. Brak mo¿liwo¶ci przekazania opinii publicznej precyzyjnych danych dotycz±cych ofiar ¶miertelnych pod okupacj± niemieck± prof. Tomasz Szarota t³umaczy polityk± Trzeciej Rzeszy, a konkretnie dominuj±c± anonimowo¶ci± ofiar zbrodni pope³nianych przez Niemców.

Publikacja niniejsza prezentuje zatem stan badañ i wyniki wieloletniej pracy co najmniej dwóch pokoleñ historyków, inwentaryzuje zasiêg, typy, natê¿enie i skutki represji, przedstawia szacunki ilo¶ciowe strat, wskazuje skalê problemów badawczych, wobec których - po 70 latach od rozpoczêcia II wojny ¶wiatowej - stajemy czêsto bezradni. Nale¿y mieæ nadziejê, ¿e dziêki obecnie realizowanym szeroko zakrojonym projektom za kilka lat bêdziemy mogli napisaæ i powiedzieæ wiêcej ni¿ dzi¶.

Janusz Kurtyka Prezes Instytutu Pamiêci Narodowej

Zbigniew Gluza Prezes Zarz±du Fundacji O¶rodka KARTA

Waldemar Grabowski

RAPORT. STRATY LUDZKIE PONIESIONE PRZEZ POLSKÊ W LATACH 1939-1945

Prace nad ustaleniem strat ludno¶ci rozpoczê³y siê ju¿ w czasie wojny. W marcu 1943 r. Delegatura Rz±du RP na Kraj ocenia³a straty ludno¶ci ¿ydowskiej na niemal 3 mln osób, a liczbê Polaków przymusowo "pracuj±cych" w Trzeciej Rzeszy szacowano we wrze¶niu tego roku na ponad 2 mln.

Wed³ug zestawienia strat opracowanego we wrze¶niu 1944 r. przez Ministerstwo Prac Kongresowych Rz±du RP w Londynie Polska straci³a 4 114 000 obywateli, w tym 2 481 000 ¯ydów.

Pod koniec wojny, 6 stycznia 1945 r., w³adze "nowej" Polski utworzy³y Biuro Odszkodowañ Wojennych (BOW) przy Prezydium Rady Ministrów. Jego prace trwa³y do 1 kwietnia 1947 r. Jednym z zagadnieñ, którymi siê zajmowa³o, by³o ustalenie strat biologicznych spo³eczeñstwa polskiego. Jednak¿e przez d³ugie lata, g³ównie ze wzglêdów politycznych, ustalenia te by³y obarczone zasadniczymi b³êdami, pierwsze powojenne sprawozdania w tej sprawie obejmowa³y bowiem straty ludno¶ci na terenach, które po II wojnie ¶wiatowej znalaz³y siê w granicach pañstwa polskiego. Po³owa terytorium II Rzeczypospolitej zosta³a zajêta we wrze¶niu 1939 r. przez Armiê Czerwon±, a zamieszka³ym tam obywatelom polskim nadano obywatelstwo sowieckie. Z tych ziem po wojnie do Polski "wróci³a" tylko Bia³ostocczyzna, i to nie ca³a. Dopiero po 1989 r. mo¿liwe by³o otwarte prowadzenie prac nad ustaleniem strat na dawnych polskich Kresach Wschodnich, w których oprócz ludno¶ci polskiej i ¿ydowskiej zaczêto tak¿e uwzglêdniaæ inne mniejszo¶ci narodowe. A wyliczenia takie winny obejmowaæ wszystkich mieszkañców w granicach sprzed 1 wrze¶nia 1939 r., przynajmniej do lipca 1944 r., kiedy to PKWN zawar³ porozumienie z rz±dem ZSRR.

Tak szeroko zakre¶lony program zmusza nas do dokonania przegl±du dotychczasowych ustaleñ w zakresie:

- strat bezwzglêdnych (zabitych, zmar³ych) ludno¶ci pañstwa polskiego w latach II wojny ¶wiatowej,

- strat wzglêdnych narodu polskiego (wywiezionych, deportowanych, emigracji),

- strat w¶ród mniejszo¶ci narodowych (zmiana granic pañstwa),

- wp³ywu II wojny ¶wiatowej na liczbê ludno¶ci w pañstwie polskim (przesiedlenia, zmiany granic).

Straty ogólne

Poniewa¿ podawana w 1947 r. przez BOW liczba ogólna strat ludno¶ci nadal utrzymuje siê w literaturze, przywo³ajmy te wyliczenia.

Powy¿sze dane zosta³y skorygowane przez komisjê pracuj±c± przy Ministerstwie Finansów w latach 1949-1951, która liczb± ofiar ¶miertelnych okre¶li³a na 5 085 000 osób, w tym 1 706 700 Polaków i 3 378 000 ¯ydów. Zwraca tu uwagê ponowne rozwa¿anie strat jedynie dwóch grup narodowo¶ciowych, z pominiêciem pozosta³ych mniejszo¶ci.

Weryfikacja "w dó³" pierwotnych, powojennych ustaleñ nastêpowa³a tak¿e w opracowaniach sporz±dzanych dla Organizacji Narodów Zjednoczonych. W pracach tych straty Polaków utrzymano na poziomie ustalonym przez BOW w wysoko¶ci 2,6 mln, natomiast straty ¯ydów polskich obni¿ono z 3,4 do 3,2 mln, co doprowadzi³o do obni¿enia ca³kowitych strat ludno¶ci Polski z 6 do 5,8 mln. Warto jednak, za Andrzejem Gawryszewskim, podkre¶liæ, i¿ szacunek ten nie obejmuje strat ca³ej ludno¶ci II Rzeczypospolitej. Nale¿a³oby tu dodaæ oko³o 800 tys. osób, czyli nieuwzglêdniane przez BOW straty, które ponios³y mniejszo¶ci narodowe *[A. Gawryszewski, Ludno¶æ Polski w XX wieku, Warszawa 2005, s. 91. Dalej autor stwierdza, i¿ na terytorium Polski w granicach z 1945 r. straty wynios³y 4,4 mln osób, a na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej - 1,6 mln.].

W roku 1968 G³ówna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce przeprowadzi³a ankietyzacjê ca³ego terytorium Polski. W jej wyniku uzyskano 174 822 ankiety, "w tym 161 324 dotyczy³o zbrodni i represji hitlerowskich na terenie Polski, pozosta³e za¶ obejmuj± zbrodnie i represje na obywatelach polskich poza granicami PRL. 50 002 ankiety dotyczy³y egzekucji, 32 151 - aresztowañ, 15 597 - wysiedleñ, 19 524 wywozu na roboty przymusowe, 9493 - obozów, 1616 - gett, 4247 - wiêzieñ i aresztów, 6789 - prze¶ladowañ inteligencji, 6749 - ³apanek, 3021 - represji na ¯ydach, 3049 - represji za udzielanie pomocy represjonowanym, 1665 - grabie¿y dóbr kultury". Opracowany na podstawie ankiet materia³ zosta³ opublikowany przez GKBZH, co jednak¿e w niczym nie zmieni³o oficjalnych danych dotycz±cych strat biologicznych spo³eczeñstwa polskiego. Dodajmy, ¿e wyliczenia BOW utrzyma³a tak¿e powo³ana w 1970 r. Komisja do Opracowania Problemu Odszkodowañ Niemieckich, dzia³aj±ca formalnie do 30 czerwca 1974 r.

Podobne do BOW szacunki, choæ ju¿ nieco zmodyfikowane, przedstawi³ w 1993 r. Czes³aw £uczak.

Ten sam autor przedstawi³ równie¿ ogólne zestawienie strat ludno¶ci II Rzeczypospolitej z wyodrêbnieniem strat mniejszo¶ci narodowych.

Jak widzimy, straty te dotycz± represji sowieckich, ale nie wszystkich. Brak tu wyliczenia strat powsta³ych w wyniku staræ oddzia³ów partyzantki polskiej z oddzia³ami sowieckimi, a tak¿e tych wynikaj±cych z krwawego konfliktu polsko-ukraiñskiego oraz mo¿e mniej krwawego, ale przynosz±cego konkretne straty, i to po obu stronach, konfliktu polsko-litewskiego. Badanie tych strat trwa, a liczby podawane przez ró¿nych autorów ró¿ni± siê zasadniczo.

Niezwykle wa¿nym zagadnieniem jest ustalenie wielko¶ci strat bezwzglêdnych (zgonów) w¶ród ludno¶ci poddanej ró¿norodnym represjom (deportacje, aresztowania). W odniesieniu do lat 1939-1941 mo¿emy podaæ, i¿ np. w obwodzie archangielskim na 56 153 osadzonych tam Polaków do koñca czerwca 1941 r. zmar³o 3906 osób (tj. 6,95 proc.) *[Gdyby przyj±æ ten wska¼nik dla 320 tys. obywateli polskich deportowanych w latach 1940-1941 z Kresów Wschodnich otrzymaliby¶my oko³o 22 240 zmar³ych. Przed wojn± ¶miertelno¶æ w Polsce kszta³towa³a siê na poziomie 1,39% - Ma³y rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939, s. 43.]. Obliczono, i¿ roczny wska¼nik umieralno¶ci dla osadników wynosi³ 5,9 proc, a dla bie¿eñców - 2,6 proc. Jak pisze Aleksander Gurjanow, dane te "nie odbiegaj± od ¶rednich rocznych wska¼ników umieralno¶ci osadników i bie¿eñców we wszystkich regionach ich osiedlenia w ZSRR". Wed³ug danych statystycznych, w latach 1940-1941 z Kresów Wschodnich zosta³o deportowanych 462-490 tys. osób, z których zmar³o ponad 16 tys.

Dla koñcowego okresu wojny wa¿ne s± ustalenia dotycz±ce ¶miertelno¶ci w¶ród obywateli polskich aresztowanych i wywiezionych w g³±b ZSRR w latach 1944-1945. Przyk³adowo podajmy, ¿e z 1425 Polaków i obywateli polskich osadzonych w obozie dla internowanych nr 523 zmar³y w obozie 384 osoby, a dalszych 47 poza nim. W sumie zmar³o wiêc 431 osób (ponad 30,24 proc). W obozie nr 516 Krasnowodzk by³o osadzonych 633 Polaków, z których zmar³o a¿ 346 (54,6 proc).

Nale¿y tak¿e zauwa¿yæ, ¿e nadal podaje siê ró¿ne liczby obywateli polskich deportowanych w g³±b ZSSR od lutego 1940 r. do czerwca 1941 r. Niektóre publikacje mówi± o 980 000-1 080 000 deportowanych *[Z.S. Siemaszko, W sowieckim osaczeniu 1939-1943, Londyn 1991, s. 95. Inne dane mówi± o tym, i¿ w g³êbi terytorium ZSRR znalaz³o siê oko³o 701 tys. Polaków.].

Warto równie¿ przyjrzeæ siê danym zawartym w publikacjach niemieckich. W tek¶cie Hansa-Jurgena Bomelburga i Bogdana Musia³a podano, ¿e "wed³ug najnowszych szacunków, które nie s± ju¿ tworzone na zamówienie polityczne, liczba zabitych wynios³a oko³o 5,5 do 6 mln z 35,1 mln ludzi ¿yj±cych w przedwojennej Polsce. [...] Liczbê polskich ¯ydów wymordowanych przez niemieckich okupantów szacuje siê dzisiaj na 2,7 do 3 mln (oko³o po³owy wszystkich ofiar Holokaustu). Oko³o 1,55 mln Polaków (1,3 mln w GG, 250 tys. na trenach wcielonych) pad³o ofiar± niemieckiego terroru. Do tego dochodzi wieleset tysiêcy Polaków, którzy zginêli w wyniku radzieckiego terroru. Liczba 0,5 mln takich ofiar wydaje siê zapewne zbyt wysoka. Oko³o 100 tys. Polaków zamordowali nacjonali¶ci ukraiñscy w latach 1943-1944 w ramach »etnicznego czyszczenia« dzisiejszej zachodniej Ukrainy. W odwecie Polacy zamordowali oko³o 15 do 20 tys. Ukraiñców. Oko³o 60 tys. Niemców, spo¶ród ¿yj±cych przed 1939 r. w Polsce, zginê³o jako ¿o³nierze na frontach lub funkcjonariusze policji niemieckiej w okupowanych krajach Europy. Dodatkowo wiele dziesi±tek tysiêcy Niemców zginê³o we wrze¶niu 1939 r., wielu zmar³o podczas ewakuacji na prze³omie 1944 i 1945 r., tysi±ce rozstrzelali czerwonoarmi¶ci enkawudzi¶ci podczas lub bezpo¶rednio po »wyzwoleniu«. Poza tym niemieccy okupanci zamordowali oko³o 50 tys. Romów oraz wiele dziesi±tek tysiêcy Ukraiñców, Bia³orusinów, Rosjan i Litwinów. Oko³o 150 tys. Ukraiñców, Bia³orusinów, Rosjan i Litwinów poleg³o jako ¿o³nierze na frontach albo jako partyzanci, wiele dziesi±tek tysiêcy zmar³o w wyniku radzieckich represji. W sumie liczbê zmar³ych osób, które przed 1939 r. mia³y polskie obywatelstwo, lecz nie by³y polskiego lub ¿ydowskiego pochodzenia, szacuje siê na oko³o milion" *[H.-J. Bömelburg, B. Musia³, Die deutsche Besatzungspolitik in Polen 1939-1945 (Niemiecka polityka okupacyjna w Polsce 1939-1945) [w:] Deutsch-polnische Beziehungen 1939-1945-1949, red. W. Borodziej, K. Ziemer, Osnabruck 2000, s. 102-103.].

Straty si³ zbrojnych

Jako pierwsze podane zosta³y straty wojska, poniesione wskutek bezpo¶rednich dzia³añ wojennych. Ich rozk³ad, wed³ug autorów opracowania z 1947 r., przedstawia³ siê nastêpuj±co:

(a) Zsumowane dane z pkt. a-g

Dane zawarte w powy¿szej tabeli nale¿y zweryfikowaæ na podstawie licznych pó¼niejszych opracowañ. W 1989 r. Stefan Zwoliñski ustali³, ¿e w regularnych jednostkach wojskowych oraz w konspiracji zginê³o 239 800 ¿o³nierzy *[Problem reparacji, odszkodowañ i ¶wiadczeñ w stosunkach polsko-niemieckich 1944-2004, t. 1: Studia, red. W.M. Góralski, Warszawa 2004, s. 36.]. Warto te¿ przytoczyæ wyliczenia podane przez Tadeusza Paneckiego.

(d) Podliczenie ma charakter orientacyjny. Czê¶æ rannych znalaz³a siê w niewoli, a w pierwszej pozycji ujêci s± tak¿e ¿o³nierze zmarli z ran.

(g) Podliczenie ma charakter orientacyjny. Czê¶æ ¿o³nierzy wziêtych do niewoli w 1939 r. bra³a nastêpnie udzia³ b±d¼ w walkach II Korpusu Polskiego gen. W³adys³awa Andersa, b±d¼ w walce zbrojnej w okupowanym kraju.

Porównuj±c tabele 6 i 7, widzimy liczne ró¿nice. Pierwsz± z nich jest liczba strat bezwzglêdnych (zabici, zmarli z ran, trwale zaginieni bez wie¶ci) w kampanii polskiej 1939 r. Wed³ug BOW by³o ich 66 300, wed³ug Czes³awa £uczaka - ponad 70 tys., wed³ug Tadeusza Paneckiego - 95-97 tys. Niew±tpliwie liczba podawana przez BOW jest zani¿ona, skoro na cmentarzach w Polsce jest 70 520 grobów ¿o³nierzy z kampanii polskiej 1939 r., a na Kresach Wschodnich jeszcze co najmniej 964. Szacunkowa liczba ¿o³nierzy polskich, którzy ponie¶li ¶mieræ z r±k Armii Czerwonej we wrze¶niu 1939 r., zawiera siê w przedziale od kilku tysiêcy (£uczak) do 17-19 tys. (Panecki). Dalszych badañ wymaga liczba zmar³ych z ran. Interesuj±cym przyczynkiem do tego zagadnienia jest dzia³alno¶æ szpitala wojskowego w Zamo¶ciu. Do 20 grudnia 1939 r. leczono w nim 3331 rannych (2674 ¿o³nierzy i 318 osób cywilnych), z tego zmar³o tylko 144 pacjentów (nieca³e 5 proc.).

Warto w tym miejscu zaznaczyæ, ¿e Wojsko Polskie w 1939 r. liczy³o 950 tys. ¿o³nierzy, z czego 82 300 zosta³o po walkach internowanych: w Rumunii (ok. 30 tys.), na Wêgrzech (ponad 40 rys.), Litwie, £otwie i w Szwecji. Sumuj±c liczby ¿o³nierzy wziêtych do niewoli przez obu agresorów (587 300 + 452 500) otrzymujemy 1 039 800 ludzi, a wiêc wiêcej, ni¿ liczy³o Wojsko Polskie w kampanii 1939 r. Wynika to z umieszczenia w statystykach jako wojskowych internowanych policjantów, urzêdników itd.

Polskie straty w kampanii francuskiej 1940 r. przedstawiaj± siê nastêpuj±co: 1440 poleg³ych, 4850 rannych, 13 344 internowanych w Szwajcarii, oko³o 8 tys. zdemobilizowanych we Francji po kapitulacji, 16 092 w niewoli niemieckiej.

Straty Brygady Karpackiej, wed³ug Jerzego Kirchmayera, przedstawia³y siê nastêpuj±co: 156 zabitych, 467 rannych i 15 zaginionych.

Dzisiaj mo¿emy ju¿ zweryfikowaæ tak¿e inne liczby podane przez BOW w 1947 r. Na przyk³ad straty poniesione przez Samodzieln± Brygadê Spadochronow± obliczane s± nastêpuj±co: 97 poleg³ych w operacji "Market-Garden" (Arnhem), 120 zaginionych i 219 rannych. Ponadto 69 ¿o³nierzy zginê³o ¶mierci± spadochroniarza w czasie szkolenia i w czasie pobytu w Niemczech, a 57 zginê³o tragicznie lub zmar³o.

Polskie Si³y Powietrzne we Francji i nastêpnie w Wielkiej Brytanii straci³y: we Francji w okresie od 10 maja do 19 czerwca 1940 r. - 13 pilotów, od lipca 1940 r. do 8 maja 1945 r. - 1973 zabitych, 104 zaginionych, 331 w niewoli, 1338 rannych. Daje to razem 3759 osób, a nie licz±c ¿o³nierzy w niewoli - 3428. Inne dane mówi± o 1803 poleg³ych, 1948 rannych i 445 zaginionych.

Zastrze¿enia budzi podana przez BOW liczba 1500 zabitych w Marynarce Wojennej. Inaczej przedstawia³ te straty Kirchmayer, wed³ug którego 450 marynarzy zginê³o lub zmar³o, a 191 odnios³o rany. Warto w tym miejscu wspomnieæ o stratach marynarki handlowej. Wynios³y one co najmniej 273 osoby.

Straty i ubytki Polskich Si³ Zbrojnych na Zachodzie w okresie od lipca 1940 r. do lipca 1945 r. obliczono na 76 440 ¿o³nierzy. Zabitych i zmar³ych z ran by³o 7608 osób.

W zestawieniu BOW inne, poza konkretnie wymienionymi jednostkami straty si³ zbrojnych wynios³y 18 zabitych, 29 rannych i 1 zaginiony. Wydaje siê, ¿e s± to wyliczenia zani¿one. Przyk³adowo wymieñmy tylko straty na storpedowanym w sierpniu 1942 r. transatlantyku "Laconia". Ze 103 znajduj±cych siê tam Polaków ocala³o 70, czyli zginê³o 33 ¿o³nierzy. Ponadto "kilku" Polaków rannych lub chorych zmar³o w szpitalu wojskowym w Natalu. Pozostaje jeszcze ustalenie strat w¶ród oko³o tysi±ca polskich oficerów, którzy w 1941 r. zg³osili siê do s³u¿by w brytyjskich wojskach kolonialnych.

Wed³ug ostatnich obliczeñ Antoniego Przygoñskiego w Powstaniu Warszawskim wziê³o udzia³ 1656 ¿o³nierzy Armii Ludowej. Ponie¶li oni nastêpuj±ce straty: 512 poleg³ych, 213 rannych i 4 zaginionych.

Zespó³ redakcyjny Wielkiej ilustrowanej encyklopedii Powstania Warszawskiego ustali³ nazwiska oko³o 9 tys. poleg³ych ¿o³nierzy (7938 poleg³ych w walce, 880 zmar³ych z ran, 404 zamordowanych przez Niemców) oraz 25 tys. rannych.

Liczba rannych ¿o³nierzy okre¶lana jest na: 28 tys. - wed³ug BOW, 25 tys. - wed³ug Tadeusza Paneckiego, 15 tys. rannych i 29 504 chorych - wed³ug danych niemieckich, 6500-7000 ciê¿ko rannych - wed³ug W³adys³awa Bartoszewskiego, 6 tys. ciê¿ko rannych - wed³ug Jerzego Kirchmayera. Warto zauwa¿yæ publikacjê not biograficznych ponad 9 tys. rannych i chorych leczonych w powstañczych szpitalach. Kolejn± kwesti± jest liczba powstañców wziêtych przez Niemców do niewoli; wed³ug Bartoszewskiego by³o ich oko³o 15 tys., wed³ug danych niemieckich - 17 443. Dane biograficzne ponad 10 tys. uczestników powstania, nastêpnie jeñców wojennych, zosta³y opublikowane przez Tomasza £abuszewskiego.

Niew±tpliwie trudniejszym zadaniem jest obliczenie strat poniesionych w czasie walki zbrojnej w okupowanym kraju. Autorzy sprawozdania BOW przedstawili je nastêpuj±co: 20 tys. zabitych, 30 tys. rannych. Wojskowy Instytut Historyczny straty ¿o³nierzy podziemia obliczy³ na 200 tys. zabitych i aresztowanych, w tym 62 tys. z AK. Aby przybli¿yæ tê liczbê, nale¿y przedstawiæ straty poszczególnych okrêgów i oddzia³ów Armii Krajowej oraz innych organizacji konspiracyjnych prowadz±cych dzia³alno¶æ zbrojn±. Je¿eli chodzi o najwa¿niejsze dzia³ania AK, to 27. Dywizja Piechoty ponios³a straty: 6626 poleg³ych, 400 rannych, 195 wziêtych do niewoli i 1320 zaginionych. W walkach o Wilno Armia Krajowa straci³a 189 poleg³ych, 235 rannych, 12 zaginionych. Okrêg Lubelski AK straci³ ponad 100 ¿o³nierzy, a 25. pu³k piechoty - oko³o 130 zabitych i oko³o 230 rannych. Wed³ug bardzo prowizorycznych obliczeñ w operacji "Burza" oddzia³y AK ponios³y straty w wysoko¶ci: 8190 zabitych, 1410 rannych, 1350 zaginionych i ponad 280 aresztowanych przez Niemców *[¯o³nierzy AK wziêtych do niewoli przez Niemców w czasie akcji "Burza" mo¿na w wiêkszo¶ci zaliczyæ do zamordowanych. Charakterystyczne s± tutaj losy 46 ¿o³nierzy 1. I³¿eckiego Pu³ku Piechoty AK wziêtych do niewoli w pierwszych dniach pa¼dziernika 1944 r. Zostali oni osadzeni w Stalagu VIII B Lamsdorf, a nastêpnie w grudniu przewiezieni do obozu koncentracyjnego, sk±d po zakoñczeniu wojny zosta³o uwolnionych tylko 11 z nich.]. Kedyw Okrêgu Warszawskiego straci³: 50 zabitych i ¶miertelnie rannych, 7 aresztowanych (nastêpnie zamordowanych w egzekucjach), 27 rannych. Inspektorat Miechowski AK tylko w okresie od 20 lipca do 20 sierpnia 1944 r. straci³ 85 ¿o³nierzy poleg³ych, zamordowanych i zmar³ych z ran. Straty 1. Pu³ku Strzelców Podhalañskich AK wynios³y oko³o 25 zabitych i kilkunastu rannych. O¶rodek Wyszków z Obwodu Radzymin AK w latach 1940-1944 straci³ 171 ¿o³nierzy poleg³ych i zamordowanych. Bataliony Ch³opskie straci³y oko³o 7 tys. poleg³ych i zamordowanych ¿o³nierzy, z czego czê¶æ wystêpuje w statystykach AK (po akcji scaleniowej).

Przytoczone fragmentaryczne dane wskazuj± na mo¿liwo¶æ ponownego obliczenia strat si³ zbrojnych. Poczynienie korekty w tym miejscu prowadzi do korekty wszystkich strat, ³±cznie z ludno¶ci± cywiln±, poniesionych w wyniku bezpo¶rednich dzia³añ wojennych. Wydaje siê tak¿e, ¿e do strat polskich organizacji konspiracyjnych nale¿y zaliczyæ te poniesione w Akcji Kontynentalnej prowadzonej na zachodzie Europy, zw³aszcza we Francji. Warto uwzglêdniæ równie¿ Polaków walcz±cych w innych krajach, np. w Jugos³awii.

Warto te¿ zwróciæ uwagê na dane niemieckie dotycz±ce skutków akcji prowadzonych na terenie Generalnego Gubernatorstwa przeciwko partyzantom, ale te¿ ludno¶ci.

Tabela 8. Skutki dzia³alno¶ci niemieckich akcji przeciwpartyzanckich na obszarze Generalnego Gubernatorstwa

¬ród³o: Polski ruch oporu 1939-1945, red. B. Kobuszewski, P. Matusak, T. Rawski, Warszawa 1988, s. 1092.

(a) Dane za miesi±ce sierpieñ-grudzieñ 1942 r.

Straty ludno¶ci cywilnej

Straty ludno¶ci cywilnej, bêd±ce wynikiem bezpo¶rednich dzia³añ wojennych w czasie wojny podawane s± w bardzo du¿ym rozró¿nieniu: od 521 tys. przez BOW, do 365 tys. (oko³o 200 tys. *[Liczba ok. 200 tys. odnosi siê do strat ludno¶ci cywilnej w kampanii polskiej 1939 r. Warto zauwa¿yæ, ¿e w samej obronie Warszawy straty te wynios³y 25 tys. zabitych i 20 tys. rannych. Straty wojska wynios³y wówczas 6 tys. poleg³ych i 16 tys. rannych (M. Cieplewicz, Zbrodnie Wehrmachtu w walkach o Warszawê w 1939 r, "Biuletyn GKBZH" 1987, t. 32, s. 160).] +165 tys. *[Czes³aw £uczak podaje ca³kowite straty w Powstaniu Warszawskim - ponad 180 tys., w tym ok. 15 tys. powstañców. Natomiast Krzysztof Komorowski (Powstanie Warszawskie [w:] Armia Krajowa. Szkice z dziejów Sil Zbrojnych..., s. 317) szacuje straty ludno¶ci cywilnej na 100-150 tys. poleg³ych.]) przez £uczaka, który jednak sumuje jedynie straty ludno¶ci cywilnej z 1939 r. i Powstania Warszawskiego, pomijaj±c te, które zosta³y poniesione na skutek dzia³añ wojennych na innych frontach, zw³aszcza z okresu 1944-1945. Wysoko¶æ strat ludno¶ci cywilnej w Powstaniu Warszawskim jest podawana bardzo ró¿nie. W ostatnich latach na najwy¿szym poziomie, oko³o 250 tys. ludno¶ci, okre¶lili je Stanis³aw B. Lenard i Ireneusz Wywia³, W³adys³aw Bartoszewski za¶ podaje liczbê oko³o 150 tys. zabitych, z czego oko³o 50 tys. mia³o zgin±æ w wyniku nalotów niemieckich, "ponad 40 tys. mê¿czyzn, kobiet i dzieci wymordowa³y na Woli, Ochocie, Starym Mie¶cie i Czerniakowie oddzia³y Reinefartha, Dirlewangera i Schmidta, tysi±ce - w alei Szucha - formacje policyjne podleg³e Geiblowi i Hahnowi". Autorzy niemieccy przedstawiaj± straty ludno¶ci cywilnej w czasie Powstania Warszawskiego w wysoko¶ci 150-220 tys.

Niew±tpliwie najtrudniejsze jest obliczenie strat ludno¶ci powsta³ych na skutek dzia³alno¶ci represyjnej okupantów. Je¿eli chodzi o Niemców, to s± one podawane w przedziale od 5,1 mln (£uczak) do 5 384 000 (BOW).

Jednym z podstawowych zagadnieñ jest ustalenie strat poniesionych w obozach koncentracyjnych. W najwiêkszym z nich, KL Auschwitz-Birkenau, zginê³o co najmniej 1,1 mln ludzi. Przybli¿one dane, ukazuj±ce ogólne straty, a wiêc i osoby przywiezione do obozu z innych krajów Europy, obrazuje poni¿sza tabela:

Do obozu na Majdanku zes³ano co najmniej 275 500 osób w 827 transportach, które zdo³ano ustaliæ. Z obozu wywieziono w latach 1942-1944 oko³o 45 tys. osadzonych w 44 transportach, w tym 5500 na roboty do Rzeszy. Liczba osób, które zginê³y w obozie, jest podawana w przedziale od 235 tys. (w tym 110 tys. ¯ydów i 123 tys. osób innych narodowo¶ci) do 250 tys. Ca³o¶æ zagadnienia, a zw³aszcza ogólna liczba osadzonych w obozie oraz liczba zamordowanych, wymaga dalszych badañ.

W odniesieniu do obozu KL Gross-Rosen ogó³em uda³o siê dot±d ustaliæ nazwiska 72 452 wiê¼niów. Zginê³o tam oko³o 40 tys. wiê¼niów, jednak¿e tylko 13 262 z nich znalaz³o siê w niedawnych publikacjach Pañstwowego Muzeum Gross-Rosen.

W obozie Stutthof od 2 wrze¶nia 1939 r. do 25 stycznia 1945 r. wiêziono oko³o 110 tys. osób, z których zginê³o oko³o 65 tys. Wiêkszo¶æ wiê¼niów stanowili Polacy, a by³o ich oko³o 50-60 tys.

Mówi±c o obozach koncentracyjnych, nie mo¿na pomin±æ wa¿nej, choæ wywo³uj±cej wiele emocji publikacji po¶wiêconej KL Warschau. Straty osobowe w tym obozie szacuje siê na oko³o 20 tys. osadzonych *[B. Kopka, Konzentrationslager Warschau. Historia i nastêpstwa, Warszawa 2007. Ta liczba ofiar budzi wiele kontrowersji w¶ród zwolenników publikacji sêdzi Marii Trzciñskiej, która podaje, i¿ w obozie zginê³o 200 tys. osób.].

Wed³ug ustaleñ Czes³awa £uczaka do wszelkiego rodzaju obozów odosobnienia deportowano ponad 5 mln obywateli polskich (³±cznie z ¯ydami i Cyganami), z czego zginê³o ponad 3 mln.

Przy dokonaniu obliczeñ dotycz±cych wiêzieñ na terenie GG przyjêto, ¿e przez ka¿de z wiêzieñ ¶ledczych podleg³ych Policji Bezpieczeñstwa - Pawiak w Warszawie, Montelupich w Krakowie, Zamek w Lublinie, Radom - przesz³o po 100 tys. wiê¼niów, z czego 37 tys. zginê³o w egzekucjach, a oko³o 60 tys. wywieziono do obozów koncentracyjnych. Dawa³oby to liczbê 400 tys. osadzonych w wiêzieniach, 148 tys. zamordowanych w egzekucjach i 240 tys. zes³anych do obozów koncentracyjnych.

W wiêzieniu na Pawiaku w Warszawie zosta³o osadzonych oko³o 100 tys. osób, z tego oko³o 37 tys. zginê³o w egzekucjach. Do obozów koncentracyjnych wywieziono oko³o 60 tys. osób.

Przez wiêzienie Montelupich w Krakowie przesz³o ponad 50 tys. wiê¼niów. Ustalenie dok³adnej liczby zamordowanych i zmar³ych jest bardzo trudne.

Wed³ug nowszych, ale jeszcze ci±gle niepe³nych badañ, przez wiêzienie na Zamku w Lublinie przesz³o 39 727 wiê¼niów, z czego w 80 znanych egzekucjach zginê³o co najmniej 4500 osób, a zmar³o w wiêzieniu co najmniej 2200 wiê¼niów. Do obozów koncentracyjnych wywieziono na pewno 18 640 wiê¼niów, z których zginê³o oko³o 3500 osób.

W wiêzieniu w Radomiu by³o osadzonych ogó³em 16 657 wiê¼niów, z czego co najmniej 1531 zosta³o zamordowanych, a do obozów koncentracyjnych wys³ano ponad 3144 osoby. Ponadto 7649 wiê¼niów zwolniono po odbyciu kary, a 690 wywieziono na roboty do Rzeszy lub do innych wiêzieñ. Ucieczka z wiêzienia powiod³a siê 17 osobom.

Oprócz wymienionych najwa¿niejszych wiêzieñ funkcjonowa³a wiele innych. Ogó³em oblicza siê, ¿e zosta³o w nich osadzonych kilkaset tysiêcy osób. W wyniku g³odu, znêcania siê funkcjonariuszy niemieckich, braku lekarstw zmar³o kilkana¶cie tysiêcy, a kilka tysiêcy zamordowano w wiêzieniach w ostatniej chwili, kiedy je opuszczano, uciekaj±c przed nadci±gaj±cymi wojskami sowieckimi. Ponadto kilkuset wiê¼niów zmar³o w transportach ewakuacyjnych. Tylko w wiêzieniach katowickiego obwodu s±dowego w koñcu 1944 r. by³o osadzonych od 7636 do 7985 osób. W styczniu 1945 r. ewakuowano co najmniej 1520 wiê¼niów, z których 203 zbieg³o, a 368 zmar³o lub zosta³o zamordowanych w drodze do Budziszyna. W wiêzieniu katowickim w latach wojny by³o osadzonych 17 708 wiê¼niów, z czego co najmniej 552 stracono. W wiêzieniu we Wroc³awiu w okresie wojny osadzono 14 942 osoby, z czego stracono co najmniej 1085. By³o w¶ród nich 389 Czechów, 294 Polaków, 113 Niemców, 13 Francuzów, 13 Rosjan, 2 Austriaków oraz 2 Ukraiñców. W lipcu 1946 r. straty w Forcie III w Pomiechówku okre¶lono na oko³o 65 tys. osób. W latach pó¼niejszych liczba ta zosta³a podniesiona do 100 tys., a obecnie jest kwestionowana *[M.T. Frankowski, Mazowiecka katownia. Dzieje Fortu III w Pomiechówku, Warszawa 2006, s. 139-141. Autor przyjmuje, i¿ w forcie zginê³o od 2 do 4 tys. wiê¼niów, a oko³o 2 tys. zosta³o zamordowanych poza jego terenem.].

Ca³o¶æ zagadnienia wymaga dalszych prac badawczych, co wobec braku pe³nej dokumentacji bêdzie tylko dochodzeniem do liczby ostatecznej, której najprawdopodobniej nie uda siê ustaliæ precyzyjnie.

Warto tak¿e zwróciæ uwagê na badania nad obozami przesiedleñczymi. Wymieñmy tutaj dla przyk³adu publikacjê Marii Rutowskiej, omawiaj±c± m.in. obozy przesiedleñcze w Wielkopolsce.

Próbê obliczenia ogólnych strat biologicznych Polaków obrazuje poni¿sza tabela.

Warto zapoznaæ siê tak¿e z innymi ¼ród³ami strat ludno¶ci polskiej.

Niezwykle istotnym zagadnieniem wydaje siê obliczenie stopnia ¶miertelno¶ci osadzonych w ³agrach. Warto pamiêtaæ, ¿e w marcu-sierpniu 1942 r. z ZSRR wysz³o do Iranu 116 543 obywateli polskich, w tym 37 912 cywilów. Do tej liczby trzeba dodaæ 3209 osób zmar³ych w czasie formowania armii gen. Andersa na terytorium ZSRR. Daje to w sumie liczbê 119 752 obywateli polskich. Wed³ug danych szacunkowych w pa¼dzierniku 1942 r. w ZSRR pozostawa³o 681 tys. obywateli polskich, w tym 68 tys. osadzonych w wiêzieniach i ³agrach. Formowany w ZSRR od 1943 r. korpus polski w styczniu 1944 r. liczy³ 24 660 ¿o³nierzy. Do tej liczby nale¿y dodaæ straty poniesione przez 1. Dywizjê Piechoty w bitwie pod Lenino: 510 zabitych i zmar³ych z ran, 116 w niewoli niemieckiej i 652 zaginionych bez wie¶ci, co daje razem 25 938 ¿o³nierzy. Mo¿na przyj±æ, ¿e do stycznia 1944 r., czyli do przekroczenia przez Armiê Czerwon± granicy II Rzeczypospolitej, w polskich si³ach zbrojnych formowanych na terytorium ZSRR znalaz³o siê 145 690 osób. Pozostaje do odjêcia liczba Rosjan skierowanych do oddzia³ów korpusu gen. Berlinga, choæ z zastrze¿eniem, ¿e czê¶æ z nich to Polacy wcieleni do Armii Czerwonej. W latach 1943-1945 do Wojska Polskiego formowanego na wschodzie zosta³o skierowanych z Armii Czerwonej 19 679 oficerów oraz 13 tys. podoficerów i szeregowców.

Straty w¶ród mniejszo¶ci narodowych

W 1939 r. w Polsce mieszka³o, szacunkowo licz±c, 3 350 000 ¯ydów. Tak± liczbê podaje wiêkszo¶æ opracowañ, choæ poszczególne wielko¶ci wahaj± siê od 3 250 000 do 3,5 mln. Z tego oko³o 1 109 000 zamieszkiwa³o tereny, które w 1939 r. znalaz³y siê pod okupacj± sowieck±. Do³±czy³o do nich oko³o 198 tys. uchod¼ców z zachodniej i centralnej Polski, z których tylko nieznaczna czê¶æ zosta³a wywieziona w g³±b ZSRR. Wywieziono za¶ oko³o 83 tys. sta³ych mieszkañców. Straty ludno¶ci ¿ydowskiej, obywateli pañstwa polskiego, s± obliczane na 2,7-2,9 mln osób. Liczbê ocala³ych szacuje siê na 300 tys. lub ponad 800 tys. osób. Najwiêcej ¯ydów polskich zginê³o w obozach ¶mierci - 1 860 000. Pozostali stracili ¿ycie w gettach, w pacyfikacjach itp. Warto zwróciæ uwagê na niedawn± publikacjê dotycz±c± zbrodni w Ponarach, w której liczbê straconych tam ¯ydów ustalono na 72 142 osoby.

W II Rzeczypospolitej mieszka³o oko³o 4 890 000 Ukraiñców. Straty ludno¶ci pañstwa polskiego narodowo¶ci ukraiñskiej s± trudne do wyliczenia, co wi±¿e siê ze zmian± granic i znacznymi przemieszczeniami ludno¶ci, a tak¿e walkami toczonymi przez Ukraiñców z Polakami, Rosjanami i Niemcami. Pod okupacj± sowieck± w 1939 r. znalaz³o siê 4 529 000 Ukraiñców obywateli pañstwa polskiego, z czego oko³o 217 tys. zosta³o wywiezionych w g³±b ZSRR. Oko³o 50 tys. wst±pi³o po czerwcu 1941 r. do oddzia³ów formowanych przez Niemców. W wyniku walk polsko-ukraiñskich w Polsce po³udniowo-wschodniej straci³o ¿ycie 7500 Ukraiñców.

Straty na "terenie ukraiñskiej czê¶ci Galicji" wynios³y oko³o 875 tys. zabitych i 260 tys. wywiezionych do Niemiec. Dotyczy to wszystkich narodowo¶ci.

W Polsce przed wojn± mieszka³o oko³o 1 127 000 ludno¶ci narodowo¶ci bia³oruskiej. Straty w¶ród tej grupy tak¿e s± trudne do wyliczenia. Oko³o 91 tys. zosta³o wywiezionych w g³±b ZSRR. Wed³ug innych danych, od lutego 1940 r. do czerwca 1941 r. w g³±b ZSRR i na Litwê wywieziono 35,4 tys. Bia³orusinów, a 25,5 tys. zmobilizowano do Armii Czerwonej. W latach 1941-1944 oko³o 100 tys. Bia³orusinów zosta³o wywiezionych na roboty do Niemiec, a w latach 1944-1945 oko³o 170 tys. zmobilizowanych do Armii Czerwonej. W latach 1945-1946 liczbê Bia³orusinów zamieszkuj±cych w powojennej Polsce szacowano na 150 tys.

Przed wojn± w Polsce mieszka³o oko³o 92 tys. Litwinów. Obliczenie strat ludno¶ci litewskiej zamieszkuj±cej w granicach pañstwa polskiego przed 1939 r. jest niezwykle skomplikowane, czê¶æ terytorium Polski by³a bowiem okupowana przez pañstwo litewskie, a nastêpnie terytorium Litwy zosta³o zajête przez ZSRR. Wi±za³o siê to z represjami i deportacjami. Na terenach zajêtych w 1939 r. przez Armiê Czerwon± zamieszkiwa³o oko³o 84 tys. Litwinów. Od lipca 1941 r. mia³a miejsce okupacja niemiecka, ale i wspó³praca z Niemcami. Z Generalnego Komisariatu Litwy, obejmuj±cego tak¿e przedwojenne ziemie polskie, do 1944 r. wcielono do wojska ponad 100 tys. Litwinów. Trudno oszacowaæ, ilu by³o w¶ród nich by³ych obywateli pañstwa polskiego. Do powiêkszenia liczby ofiar przyczyni³y siê walki z Polakami. W latach 1945-1946 liczbê Litwinów w Polsce w jej nowych granicach szacowano na 10 tys.

W Polsce przed wojn± mieszka³o oko³o 803 tys. osób narodowo¶ci niemieckiej. Liczba ta wzros³a w latach 1939-1944, bowiem na ziemie okupowane przez Trzeci± Rzeszê sprowadzono 522 149 osób z ró¿nych krajów Europy. W kampanii polskiej 1939 r. zginê³o 5437 cz³onków mniejszo¶ci niemieckiej. Warto odnotowaæ, ¿e w ostatnim czasie ustalono liczbê osób, które straci³y ¿ycie w pierwszych dniach (3-4) wrze¶nia 1939 r. w Bydgoszczy - by³o w¶ród nich 324 mê¿czyzn i 41 kobiet.

Na ziemiach zajêtych w 1939 r. przez Armiê Czerwon± zamieszkiwa³o oko³o 89 tys. osób narodowo¶ci niemieckiej. Znaczna ich czê¶æ zosta³a przesiedlona na tereny zajête przez Niemców na podstawie umów zawartych z ZSRR.

Przybli¿one szacunki mówi± i¿ oko³o 60 tys. poleg³o na froncie i w okupowanych przez Trzeci± Rzeszê krajach, a kilkadziesi±t tysiêcy ponios³o ¶mieræ podczas ewakuacji w 1944 i 1945 r. oraz w wyniku represji NKWD i Armii Czerwonej oraz zmar³o w obozach internowania.

Wed³ug przybli¿onych danych w Polsce mieszka³o 75-85 tys. Cyganów, z czego oko³o 50 tys. zginê³o (21 tys. w KL Auschwitz). Oko³o 20 tys. polskich Cyganów prze¿y³o w Rumunii i na Wêgrzech. W powojennej Polsce, w latach 1945-1946, liczbê Cyganów szacowano na oko³o 10 tys.

W przedwojennej Polsce zamieszkiwa³o oko³o 107 tys. osób narodowo¶ci czeskiej, oko³o 35 tys. z nich na terenach, które w 1939 r. znalaz³y siê pod okupacj± sowieck±. W 1944 r. do formacji czechos³owackich zosta³o zmobilizowanych oko³o 9 tys. Czechów z Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej. W latach 1945-1946 w ówczesnej Polsce mieszka³o, wed³ug szacunków, oko³o 5 tys. Czechów. W 1947 r. z Wo³ynia do Czechos³owacji przesiedlono 27,7 tys. Czechów.

Przed wojn± w Polsce mieszka³o oko³o 155 tys. osób narodowo¶ci rosyjskiej, z tego na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej oko³o 134 tys. Ich straty s± trudne s± do okre¶lenia. W latach 1945-1946, zgodnie z szacunkami, mieszka³o w Polsce oko³o 20 tys. Rosjan.

Wp³yw II wojny ¶wiatowej na liczbê mieszkañców w pañstwie polskim

Dzia³alno¶æ represyjna okupantów, wywózki i deportacje, dobrowolna emigracja - wszystkie te czynniki wp³ywa³y na stan ludno¶ci pañstwa polskiego. Tereny te w toku wojny zmienia³y swoj± przynale¿no¶æ pañstwow± z woli okupantów. Ostatecznie w wyniku decyzji wielkich mocarstw Polska straci³a po³owê swojego terytorium, odzyskuj±c natomiast "stare piastowskie ziemie" na pó³nocy i zachodzie.

(d) Taka wielko¶æ by³a podawana w oficjalnych opracowaniach. Dopiero w Roczniku statystycznym 1963 (s. 1) podano informacjê, i¿ wed³ug nowych obliczeñ powierzchnia Polski wynosi 312 520 km².

¬ród³o: wyniki spisów ludno¶ci, szacunki, Rocznik statystyczny 1963, Warszawa 1963; Ma³y rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939.

Jedn± ze znacz±cych konsekwencji II wojny ¶wiatowej by³o przesiedlenie ludno¶ci polskiej z Kresów Wschodnich. W drug± stronê zostali przesiedleni mieszkañcy Polski narodowo¶ci bia³oruskiej, litewskiej, ukraiñskiej. Ich liczba okre¶lana jest na oko³o 520 tys. osób, w tym 488 612 Ukraiñców.

Istotna jest kwestia powrotu do Polski ¿o³nierzy Polskich Si³ Zbrojnych na Zachodzie. W maju 1945 r. PSZ liczy³y 194 500 ¿o³nierzy, a do lipca ich liczebno¶æ wzros³a do 228 tys. Jeszcze w lipcu 1947 r. na terenie Wielkiej Brytanii przebywa³o ich 142 tys., a oko³o 30 tys. s³u¿y³o w oddzia³ach wartowniczych w Niemczech. W 1950 r. liczbê Polaków pozostaj±cych na Zachodzie szacowano na oko³o 230 tys. *[Ogó³em liczbê Polaków przebywaj±cych w tym czasie na Zachodzie szacuje siê na 500-600 tys.] Wed³ug szacunkowych danych do kraju wróci³o ponad 114 tys. ¿o³nierzy PSZ na Zachodzie, z czego w latach 1946-1948 - 74 459, w tym 1132 oficerów, 19 345 podoficerów oraz 53 982 szeregowych *[Warto podkre¶liæ, ¿e w¶ród nich znajdowa³o siê co najmniej 31 998 Polaków s³u¿±cych w czasie wojny w Wehrmachcie].

Bardzo d³ugo trwa³y równie¿ powroty do kraju Polaków osiad³ych w latach II wojny ¶wiatowej w innych miejscach, zarówno w Europie, jak Afryce i Azji. Po ewakuacji z ZSRR, zmar³o do 1 stycznia 1943 r. w Iranie co najmniej 1163 ¿o³nierzy i cywilów. Spo¶ród 18 245 obywateli polskich przebywaj±cych we wschodniej i po³udniowej Afryce do pa¼dziernika 1949 r. do kraju wróci³o 3800 osób. W Libanie pod koniec wojny znajdowa³o siê oko³o 5 tys. Polaków. W Palestynie w 1945 r. by³o 8 tys. polskiej ludno¶ci cywilnej. W Meksyku znalaz³y schronienie 1432 osoby. Oko³o 200 polskich dzieci wywieziono do Nowej Zelandii.

Wydaje siê, ¿e przy rozpatrywaniu zagadnienia strat ludno¶ci Polski w II wojnie ¶wiatowej nale¿y wyj¶æ daleko poza maj 1945 r. Wojna ta i wi±¿±ce siê z ni± zmiany granic, masowe przesiedlenia ludno¶ci, olbrzymie straty osobowe w toku samej wojny, a tak¿e po jej zakoñczeniu, zmuszaj± nas do wyznaczenia granicy masowych ruchów ludno¶ci na co najmniej rok 1948. Oczywi¶cie nie bêdzie to granica ostateczna, gdy¿ tak¿e po 1948 r., zarówno ze wschodu, jak i z zachodu przybywa³a do Polski ludno¶æ deportowana lub emigranci z wyboru. Jeszcze w latach piêædziesi±tych z sowieckich ³agrów wracali osadzeni tam m.in. w 1944 r. (1945 r.) ¿o³nierze AK. W latach 1956-1959 z ZSRR do Polski przyjecha³o 248 tys. Polaków i 18 tys. ¯ydów. Ostatni wojenni reemigranci wracali do Polski w koñcu XX w., po zmianach ustrojowych (1989 r.). Tak wiêc wojna rozpoczêta 1 wrze¶nia 1939 r. da³a o sobie znaæ nie tylko liczb± strat bezwzglêdnych (zabitych i zmar³ych) w czasie samej wojny, ale przynios³a skutki demograficzne trwaj±ce ponad pó³ wieku.

Dotychczasowe badania historyków i demografów doprowadzi³y do ustalenia, choæ nie wolnego od sporych przybli¿eñ, strat biologicznych ludno¶ci pañstwa polskiego powsta³ych w trakcie II wojny ¶wiatowej. Nastêpnym etapem powinno byæ sporz±dzenie, na podstawie ju¿ istniej±cej dokumentacji oraz dotychczasowych publikacji, kartoteki mieszkañców Polski poleg³ych, zamordowanych i zmar³ych w latach 1939-1945.

Oprócz podstawowej bazy danych (kartoteki osobowej) powinien zostaæ opracowany precyzyjny katalog obrazuj±cy ca³o¶æ strat w rozbiciu na poszczególne ich przyczyny, daj±cy wszak¿e mo¿liwo¶æ bie¿±cego uzupe³niania danych. Tym katalogiem winni pos³ugiwaæ siê w dalszych pracach zarówno historycy, jak i demografowie.

Franciszek Piper

KONTROWERSJE WOKÓ£ LICZBY OFIAR KL AUSCHWITZ

Jednym z paradoksów systemu politycznego Trzeciej Rzeszy by³o to, ¿e obozy koncentracyjne, które stanowi³y podstawowe narzêdzie zwalczania opozycji politycznej w Niemczech i terroru wobec ludno¶ci krajów okupowanych, otaczano najg³êbsz± tajemnic±. Na masow± skalê fa³szowano dokumentacjê, przekazywano rozkazy drog± ustn± wreszcie niszczono dokumenty, które z powodów technicznych lub organizacyjnych musia³y zostaæ wytworzone. Z tej przyczyny do dzi¶ nie powsta³y pe³ne, wyczerpuj±ce monografie poszczególnych niemieckich obozów koncentracyjnych. Wiele prac o obozach wydanych w pierwszych dekadach powojennych wysz³o spod pióra by³ych wiê¼niów, niekiedy równocze¶nie profesjonalnych badaczy, którzy liczne luki ¼ród³owe starali siê wype³niæ faktami znanymi im z autopsji.

Jedn± z najwiêkszych trudno¶ci w badaniach nad dziejami niemieckich obozów koncentracyjnych jest brak pe³nych danych statystycznych, bez których nie sposób dokonaæ jakichkolwiek uogólnieñ i syntez. Dane, którymi dysponuje badacz obozów koncentracyjnych, s± fragmentaryczne, je¶li nie wrêcz szcz±tkowe. W tej sytuacji historycy stanêli wobec konieczno¶ci dokonywania obliczeñ szacunkowych. Ze wzglêdu na nie zawsze precyzyjne dane wyj¶ciowe oraz ró¿ne metody obliczeñ czêsto dochodzili oni do wyników znacznie od siebie odbiegaj±cych.

Procedura zatajania faktów i niszczenia dokumentacji ¶wiadcz±cej o pope³nionych zbrodniach dotyczy w ca³ej rozci±g³o¶ci najwiêkszego niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz w O¶wiêcimiu. By³y komendant obozu Rudolf Höss o¶wiadczy³: "Na rozkaz Reichsführera SS musiano w O¶wiêcimiu paliæ po ka¿dej wiêkszej akcji wszystkie dokumenty, które mog³y stanowiæ ¼ród³o informacji o liczbie zamordowanych. Jako szef urzêdu DI [urz±d wchodz±cy w sk³ad grupy urzêdowej D - obozy koncentracyjne - w G³ównym Urzêdzie Gospodarczo-Administracyjnym SS] zniszczy³em osobi¶cie wszystkie dokumenty znajduj±ce siê w moim biurze. W innych urzêdach zrobiono tak samo" *[T. Cyprian, J. Sawicki, Sprawy polskie w procesie norymberskim, Poznañ 1956, s. 438-439. Pewne nadzieje na odkrycie nowych ¼róde³ statystycznych wi±zano z otwarciem w latach dziewiêædziesi±tych archiwów rosyjskich. Jednak udostêpnione wówczas akty zgonu wiê¼niów zarejestrowanych w liczbie oko³o 70 tys. nie wnios³y ¿adnych nowych elementów w kwestii ogólnej liczby ofiar KL Auschwitz.].

Pierwsze próby oszacowania liczby ofiar Auschwitz podjêli jeszcze w obozie sami wiê¼niowie - cz³onkowie ruchu oporu. W przekazywanych na zewn±trz do o¶rodków konspiracyjnych w Polsce meldunkach o sytuacji w obozie oprócz opisu warunków ¿ycia i techniki zag³ady podawano równie¿ liczby deportowanych do obozu i zmar³ych. Ze wzglêdu na trudno¶ci w docieraniu do ¼róde³ informacji oraz zniekszta³cenia powsta³e w trakcie ich opracowywania i przekazywania w meldunkach tych wystêpuj± rozbie¿no¶ci i sprzeczno¶ci. Na ogó³ liczby podawane przez naocznych ¶wiadków by³y pod wp³ywem subiektywnych odczuæ zawy¿ane *[Z podobn± sytuacj± zawy¿ania liczb przez o¶rodki konspiracyjne i naocznych ¶wiadków mamy do czynienia równie¿ w wypadku innych obozów. Na przyk³ad wywiad AK szacowa³ straty Treblinki na 1,8-2 mln. Na podstawie relacji ¶wiadków Wasilij Grossman obliczy³, ¿e w Treblince zginê³o 3 mln osób. W dwóch innych pracach popularnych straty osobowe w tym obozie szacuje siê na 1 297 000 (F. Z±becki) i 1 582 000 (R. Czarkowski) (J. Marsza³ek, Stan badañ nad stratami osobowymi ludno¶ci ¿ydowskiej Polski oraz nad liczb± ofiar obozów zag³ady w okupowanej Polsce, "Dzieje Najnowsze" 1994, t. 2, s. 37).]. Na przyk³ad w jednym z meldunków ruchu oporu podano, ¿e do 15 grudnia 1942 r. w Auschwitz zginê³o 640 tys. osób, w tym 520 tys. ¯ydów - pozostali to Polacy i wiê¼niowie innych narodowo¶ci. Jak wykaza³y pó¼niejsze badania, s± to liczby znacznie zawy¿one, przekraczaj±ce liczbê deportowanych.

Zbieg³y z obozu 19 listopada 1943 r. Polak Jerzy Tabeau (w obozie zarejestrowany jako Jerzy Weso³owski) w sprawozdaniu, spisanym w grudniu 1943 i styczniu 1944 r. w Krakowie na polecenie polskich w³adz konspiracyjnych, stwierdzi³, ¿e do czasu jego ucieczki zginê³o 1,5 mln ¯ydów. Tak± sam± liczbê poda³ za okres do marca 1943 r. zbieg³y z obozu w kwietniu 1943 r. Witold Pilecki. Tabeau i Pilecki oparli siê wy³±cznie na w³asnych spostrze¿eniach oraz informacjach zas³yszanych od innych wiê¼niów. Równie¿ i ta liczba okaza³a siê znacznie zawy¿ona.

Zbiegli z obozu 7 kwietnia 1944 r. wiê¼niowie ¯ydzi Alfred Wetzler i Walter Rosenberg (po wojnie Rudolf Vrba) podali liczbê 1 765 000 ¯ydów zabitych w okresie od kwietnia 1942 do kwietnia 1944 r. Liczbê tê zamie¶cili w sprawozdaniu napisanym bezpo¶rednio po ucieczce w miejscowo¶ci ¯ilina na S³owacji. Mimo ¿e powsta³o ono na podstawie notatek sporz±dzonych w obozie i w³asnych obserwacji poczynionych w ci±gu dwuletniego w nim pobytu, równie¿ ta liczba okaza³a siê zawy¿ona. Jej wiarygodno¶æ mo¿na oceniæ, analizuj±c zamieszczone w sprawozdaniu dane szczegó³owe. Na przyk³ad liczby odnosz±ce siê do zabitych w obozie ¯ydów francuskich i belgijskich dwukrotnie przekraczaj± ustalone po wojnie straty biologiczne ¯ydów w tych krajach.

Warto podkre¶liæ, ¿e dwa tygodnie przed ucieczk± Wetzlera i Rosenberga, 22 marca 1944 r., "Los Angeles Times" poda³ ponad trzykrotnie ni¿sz± liczbê ofiar, stwierdzaj±c: "Polskie ministerstwo informacji o¶wiadczy³o dzisiaj, ¿e ponad 500 000 osób, g³ównie ¯ydów, zamordowano w obozie koncentracyjnym w O¶wiêcimiu na po³udniowy zachód od Krakowa". Zwa¿ywszy, ¿e jeszcze w tym samym roku przywieziono do obozu ponad 600 tys. osób (m.in. 438 tys. ¯ydów wêgierskich, oko³o 67 tys. ¯ydów ³ódzkich, oko³o 13 tys. Polaków z objêtej powstaniem Warszawy) liczbê tê mo¿na uznaæ za blisk± stanu faktycznego.

Powy¿sze przyk³ady ¶wiadcz± o tym, ¿e do danych ruchu oporu, mimo ich niekiedy du¿ej dok³adno¶ci w pewnych szczegó³ach, le¿±cych w polu obserwacji wiê¼niów, w przypadku ca³o¶ciowych danych statystycznych, do których wiê¼niowie nie mieli dostêpu, nale¿y podchodziæ z du¿± ostro¿no¶ci±. W ka¿dym wypadku musz± one byæ starannie weryfikowane przez konfrontacjê z innymi typami ¼róde³.

Podobne zastrze¿enia trzeba wnie¶æ do liczb podawanych przez wiê¼niów niezwi±zanych z ¿adnymi organizacjami konspiracyjnymi w obozie. Nawet wiê¼niowie zatrudnieni jako pisarze w kancelariach obozowych mieli wgl±d tylko w akta wiê¼niów zarejestrowanych, a nie ¯ydów kierowanych bez rejestracji wprost do komór gazowych. Tymczasem w³a¶nie dane dotycz±ce tych ostatnich maj± kluczowe znaczenie dla problemu liczby deportowanych i ofiar KL Auschwitz. Podawane przez wiê¼niów liczby dotycz±ce masowych transportów ¿ydowskich oparte s± g³ównie na pobie¿nych, sporadycznych obserwacjach oraz informacjach zas³yszanych od innych wiê¼niów. Ich znaczenie polega przede wszystkim na tym, ¿e ¶wiadcz± o masowo¶ci eksterminacji.

Charakterystyczne, ¿e wiê¼niowie z Sonderkommando zatrudnieni przy kremacji zw³ok w swoich notatkach, sporz±dzonych jeszcze w czasie istnienia obozu i ukrytych w pobli¿u krematoriów, nie podawali ¿adnych globalnych liczb pomordowanych, ograniczaj±c siê do ogólnych stwierdzeñ, ¿e w obozie ginê³y miliony. Na przyk³ad cz³onek Sonderkommando Za³men Gradowski w swych notatkach napisa³: "Zakopa³em to pod popio³ami, uwa¿aj±c je za najpewniejsze miejsce, gdzie na pewno siê bêdzie kopa³o, aby znale¼æ ¶lady milionów zg³adzonych ludzi".

Dopiero po wyzwoleniu obozu w czasie sk³adania zeznañ wiê¼niowie Sonderkommando indagowani na tê okoliczno¶æ podawali konkretne liczby zabitych. Na przyk³ad Szlama Dragon, który by³ zatrudniony w Sonderkommando od 9 grudnia 1942 r. do stycznia 1945 r., zezna³: "Obliczam zagazowanych w obu bunkrach i w czterech krematoriach na przesz³o 4 miliony". Inny wiêzieñ z Sonderkommando, Henryk Tauber, równie¿ szacowa³ liczbê ofiar obozu na 4 mln. By³y wiêzieñ Kazimierz Smoleñ, zatrudniony w biurze ewidencji wiê¼niów, oceni³ liczbê ofiar na 2,8 mln. Zatrudniony w biurze kierownika obozu jako g³ówny pisarz Erwin Olszówka szacowa³ liczbê ofiar na 4,5 mln.

Trudno oprzeæ siê wra¿eniu, ¿e zw³aszcza liczbê 4 mln podawano w wyniku zasugerowania siê ustaleniami komisji radzieckiej.

Równie¿ byli funkcjonariusze SS, bêd±cy ¶wiadkami masowej zag³ady, podawali liczby siêgaj±ce milionów. By³y esesman z oddzia³u politycznego Pery Broad (s±dzony i skazany w procesie by³ych esesmanów - cz³onków za³ogi o¶wiêcimskiej - w latach 1963-1965 we Frankfurcie nad Menem) w spisanych po wojnie pamiêtnikach stwierdzi³: "O¶wiêcim by³ obozem zag³ady. Najwiêkszym, jaki kiedykolwiek istnia³ w dziejach. W ci±gu jego trwania wymordowano tam 2 do 3 milionów ¯ydów. Poza tym tysi±ce Polaków, Rosjan, Czechów, Jugos³owian i innych". Rozrzut liczb wymienionych przez Broada potwierdza zeznanie Rudolfa Hossa, ¿e równie¿ esesmani z za³ogi obozowej nie znali dok³adnej liczby zamordowanych, lecz mieli ¶wiadomo¶æ masowej skali eksterminacji.

Szczególn± uwagê badaczy przyci±gaj± zeznania Rudolfa Hössa, który w latach 1940-1943 pe³ni³ funkcjê komendanta obozu o¶wiêcimskiego, a nastêpnie sprawowa³ nad nim nadzór jako szef urzêdu D I w G³ównym Urzêdzie Gospodarczo-Administracyjnym SS. W 1944 r. ponownie przyby³ zreszt± do O¶wiêcimia, by jako specjalista od Zag³ady nadzorowaæ przebieg eksterminacji ¯ydów wêgierskich. Höss po aresztowaniu przez Anglików 11 marca 1946 r. kilkakrotnie sk³ada³ zeznania i wyja¶nienia. Najwa¿niejsze z nich to zeznania z³o¿one w czasie procesu Ernsta Kaltenbrunnera przed Miêdzynarodowym Trybuna³em Wojskowym w Norymberdze, a nastêpnie po ekstradycji do Polski przed w³adzami polskimi.

15 kwietnia 1946 r. w czasie procesu Kaltenbrunnera odczytano zeznania Hössa, które ten jeszcze raz potwierdzi³: "Wedle moich obliczeñ zg³adzono tam i zagazowano, po czym spalono przynajmniej 2 500 000 ofiar, ponadto 500 000 zginê³o z wycieñczenia i chorób, co daje razem 3 000 000 zmar³ych. Liczba ta stanowi 70-80 proc. wszystkich wiê¼niów O¶wiêcimia". Pó¼niej w czasie zeznañ sk³adanych w Polsce Höss sprecyzowa³, ¿e liczba 2,5 mln odnosi siê tylko do ¯ydów, i doda³, ¿e pochodzi ona od Adolfa Eichmanna. Równocze¶nie poda³ liczby ¯ydów deportowanych do KL Auschwitz z dziewiêciu krajów i regionów, jakie zapamiêta³, stwierdzaj±c, ¿e liczby deportowanych z innych krajów by³y nieznaczne. Suma podanych przez Hössa liczb wynosi 1 130 000. Liczba ta jest prawie identyczna z ustalon± w wyniku pó¼niejszych badañ liczb± ¯ydów deportowanych do obozu. W zale¿no¶ci od oceny stopnia wiarygodno¶ci poszczególnych zeznañ Hössa badacze przyjmowali za nim, ¿e liczba ¯ydów - ofiar KL Auschwitz, wynosi od 1 do 2,5 mln. W pracach na temat Holokaustu problem ofiar KL Auschwitz innych narodowo¶ci, w tym Polaków, najczê¶ciej by³ pomijany lub traktowany ca³kowicie marginalnie.

Pierwsz± instytucj±, która dokona³a szacunkowego obliczenia liczby ofiar KL Auschwitz, by³a Nadzwyczajna Radziecka Komisja Pañstwowa do Badania Zbrodni Niemiecko-Faszystowskich Agresorów. Jej przedstawiciele podjêli czynno¶ci dochodzeniowe kilka dni po wyzwoleniu obozu. Dokonano oglêdzin obiektów, przes³uchano ¶wiadków - oko³o dwustu by³ych wiê¼niów i kilku mieszkañców O¶wiêcimia, zapoznano siê z ocala³ymi aktami obozowymi oraz opini± eksperta w zakresie technologii spalania. Jednym z kluczowych zagadnieñ, przed jakim stanê³a komisja radziecka, maj±cym istotne znaczenie dla okre¶lenia stopnia winy zbrodniarzy o¶wiêcimskich, by³a liczba zamordowanych.

Poniewa¿ w obozie nie odnaleziono dokumentów pozwalaj±cych ustaliæ liczbê ofiar, komisja musia³a polegaæ na informacjach uzyskanych od wyzwolonych wiê¼niów, w tym zatrudnionych przy obs³udze komór gazowych i krematoriów. Na podstawie tych informacji ustalono przepustowo¶æ dobow± krematoriów oraz czas ich funkcjonowania. Dla krematorium I przyjêto dzienn± zdolno¶æ spalania trzystu zw³ok, dla krematoriów II i III po 3 tys. zw³ok i dla krematoriów IV i V po 1500 zw³ok. Ustalono te¿, ¿e krematorium I dzia³a³o 24 miesi±ce, krematorium II -19 miesiêcy, krematorium III - 18 miesiêcy, krematorium IV - 17 miesiêcy i krematorium V - 18 miesiêcy. Mno¿±c dzienn± przepustowo¶æ poszczególnych krematoriów przez liczbê dni ich funkcjonowania, otrzymano wynik 5 121 000. Poniewa¿ oceniono, ¿e 20 proc. czasu istnienia krematoriów przypada na przerwy w ich pracy, stwierdzono, ¿e spalono w nich - a zatem w obozie zginê³o - 4 mln osób, obywateli Zwi±zku Radzieckiego, Polski, Francji, Jugos³awii, Czechos³owacji, Rumunii, Wêgier, Bu³garii, Holandii, Belgii i innych krajów. Wyniki ¶ledztwa zosta³y og³oszone 7 maja 1945 r. i opublikowane nastêpnego dnia *[Podobna komisja dzia³a³a wcze¶niej na Majdanku. Jej przewodnicz±cym by³ tak jak w O¶wiêcimiu równie¿ Dymitr Kudriawcew. Komisja orzek³a, ¿e w obozie na Majdanku zginê³o 1,5 mln osób. Pó¼niej liczba ta by³a systematycznie redukowana - ostatecznie do poni¿ej 100 tys. ].

Wyliczona przez radzieck± komisjê liczba ofiar zosta³a zawy¿ona wskutek przyjêcia zbyt wysokiego wska¼nika wykorzystania krematoriów. Z analizy wykazu transportów do obozu wynika, ¿e w jego historii by³y okresy wzmo¿onego ich nap³ywu, lecz tak¿e dni, kiedy nie nadchodzi³y wcale lub przybywa³y tylko pojedyncze transporty. Równie¿ liczebno¶æ transportów by³a zró¿nicowana. Na przyk³ad transporty z Europy Zachodniej, z Francji, Belgii, Holandii, Niemiec, liczy³y z regu³y po tysi±c osób, podczas gdy w transportach z Wêgier przyje¿d¿a³o po 3 tys. osób. Komisja przyjê³a równie¿, ¿e w krematoriach w Brzezince w czasie, gdy wszystkie by³y czynne, ³±cznie z wiê¼niami zarejestrowanymi spalano codziennie 9 tys. cia³.

Polska G³ówna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich, która w latach 1945-1946 przeprowadzi³a dochodzenia w sprawie zbrodni pope³nionych w KL Auschwitz, zaakceptowa³a liczbê 4 mln ustalon± przez komisjê radzieck±, a nawet j± powiêkszy³a, dodaj±c do niej oko³o 300 tys. zmar³ych wiê¼niów zarejestrowanych i 12 tys. radzieckich jeñców wojennych. Liczby te zosta³y wymienione w akcie oskar¿enia przeciwko Hössowi.

Najwy¿szy Trybuna³ Narodowy w Polsce, który s±dzi³ Hössa, nie podzieli³ w pe³ni zarzutów oskar¿enia, uznaj±c Hössa za winnego, ¿e "bra³ udzia³ w dokonywaniu zabójstw spo¶ród wymienionych osób: a) oko³o 300 000 ludzi osadzonych w obozie w charakterze wiê¼niów ujêtych w ewidencjê obozow±, b) niedaj±cej siê bli¿ej ustaliæ liczby ludzi, wynosz±cej jednak najmniej 2 500 000, g³ównie ¯ydów przywiezionych do obozu transportami z ró¿nych krajów Europy w celu bezpo¶redniej zag³ady i dlatego niewykazywanych w ewidencji obozowej, c) co najmniej 12 000 jeñców radzieckich". W uzasadnieniu wyroku Trybuna³ stwierdzi³ jednak, ¿e ogólna liczba ofiar rzêdu 3-4 mln ma wszelkie cechy prawdopodobieñstwa.

Miêdzynarodowy Trybuna³ Wojskowy w Norymberdze nie bada³ odrêbnie problemu zbrodni pope³nionych w KL Auschwitz i liczby jego ofiar, poprzestaj±c w wyroku na konstatacji: "O ile chodzi o O¶wiêcim, Trybuna³ przes³uchiwa³ jako ¶wiadka komendanta tego obozu w okresie od maja 1940 r. do 1 grudnia 1943 r. Szacowa³ on, ¿e w samym obozie o¶wiêcimskim u¶miercono w tym czasie 2,5 mln osób i ¿e dalsze pó³ miliona zginê³o z chorób i g³odu".

W pracach naukowych przez wiele lat nie poddawano szerszej analizie kwestii liczby ofiar KL Auschwitz, uznaj±c j± za zamkniêt±. W publikacjach ukazuj±cych siê na Zachodzie, opieraj±cych siê na rozbie¿nych zeznaniach Hössa, podawano z regu³y liczby ni¿sze, odnosz±ce siê zreszt± tylko do samych ¯ydów (problem zag³ady innych narodowo¶ci z braku rozeznania struktury narodowo¶ciowej wiê¼niów traktowano jako marginalny): 1 mln - Raul Hilberg *[Wed³ug Raula Hilberga we wszystkich obozach (nie licz±c innych miejsc zag³ady) zginê³o 3 mln ¯ydów: ponad milion w Auschwitz, ponad 750 tys. w Treblince, do 600 tys. w Be³¿cu, do 200 tys. w Sobiborze, 150 tys. w Che³mnie i 50 tys. w Lublinie (na Majdanku) ], Wolfgang Scheffler i Edward Crankshaw; 1,5 mln - Martin Gilbert; 2 mln - Leon Poliakov, Lucy Dawidowicz i Joseph Billig; 2,5 mln - Yehuda Bauer; 1-2,5 mln - Encyklopaedia Judaica; 1,2-2,5 mln - Aharon Weiss. Do wyj±tków nale¿y zaliczyæ Eugena Kogona, który oceni³ ogóln± liczbê ofiar Auschwitz na co najmniej 3,5-4,5 mln.

W pracach publikowanych w Polsce, Niemieckiej Republice Demokratycznej, Czechos³owacji przewa¿nie przytaczano ustalenia komisji radzieckiej (4 mln) lub Najwy¿szego Trybuna³u Narodowego w Polsce (2,8-4 mln). Takie liczby znajduj± siê w pracach Czes³awa Madajczyka, Anny Pawe³czyñskiej, Krzysztofa Dunin-W±sowicza. Liczby te podawano równie¿ w publikacjach Pañstwowego Muzeum w O¶wiêcimiu - w pracach Kazimierza Smolenia, Danuty Czech, Franciszka Pipera, oraz G³ównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce - w opracowaniach Czes³awa Pilichowskiego, a tak¿e w pracy zbiorowej Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich. Informator encyklopedyczny.

Wymienieni autorzy - zarówno polscy, jak i zagraniczni - nie prowadzili sami badañ nad tym tematem, ani nie podejmowali szerszej polemiki z autorami podaj±cymi inne dane, chocia¿ wystêpowanie tak wielkich rozbie¿no¶ci musia³o budziæ w±tpliwo¶ci i zastrze¿enia. Zapewne badacze ¿ywili prze¶wiadczenie o niemo¿liwych do przezwyciê¿enia trudno¶ciach warsztatowych wynikaj±cych z luk w bazie ¼ród³owej oraz o istnieniu sprzeczno¶ci i rozbie¿no¶ci w dostêpnych ¼ród³ach po¶rednich, których z braku danych porównawczych nie mo¿na by³o zweryfikowaæ.

Niezale¿nie od przyczyn obiektywnych nale¿y wzi±æ pod uwagê niema³e opory psychiczne przed podjêciem badañ nad tym zagadnieniem i ewentualn± zmian± podawanych dot±d liczb, co do których, jak siê wydawa³o, nigdy nie bêdzie mo¿na mieæ ca³kowitej pewno¶ci. Obawiano siê bowiem, ¿e wszelkie zmiany mog± zostaæ wykorzystane przez "zawodowych" rewizjonistów w kampanii negowania zbrodni ludobójstwa w ogóle, a zbrodni pope³nionych w Auschwitz w szczególno¶ci. Nie nale¿y przy tym zapominaæ o wyj±tkowej odpowiedzialno¶ci ci±¿±cej na badaczu problematyki o¶wiêcimskiej. Auschwitz z uwagi na skalê pope³nionych w nim zbrodni, po³±czenie w jednym miejscu zag³ady ¯ydów i osób innych narodowo¶ci, znaczn± liczbê tych, którzy prze¿yli i w swych licznych przekazach dali ¶wiadectwo rozegranej tam tragedii, sta³ siê dla wielu ludzi na ca³ym ¶wiecie symbolem ludobójstwa *[W Polsce niechêæ do podejmowania badañ tego zagadnienia mog³a wynikaæ tak¿e z atmosfery nagonki rozpêtanej w 1968 r. przeciw autorom has³a Obozy koncentracyjne zamieszczonego w t. 8 Encyklopedii Powszechnej PWN.].

£atwo by³o siê wiêc naraziæ na zarzut relatywizacji tej symboliki. Jednak stawiany przed ka¿d± nauk± wymóg obiektywizmu, ogólny postêp badañ nad zbrodniami hitlerowskimi, a tak¿e ¶wiadomo¶æ negatywnych skutków wystêpowania w literaturze tak znacznych rozbie¿no¶ci w szacunkach liczby ofiar, które by³y skrupulatnie wykorzystywane przez neonazistów do wybielania zbrodniarzy hitlerowskich oraz negowania masowego charakteru pope³nionych tu zbrodni, sk³oni³y historyków do podjêcia badañ nad tym trudnym zagadnieniem i do zweryfikowania niektórych dotychczasowych ustaleñ.

Prze³omowe znaczenie dla tego problemu mia³o ukazanie siê w 1983 r. pracy francuskiego badacza z Centrum Dokumentacji ¯ydów Wspó³czesnych w Pary¿u, Georgesa Wellersa, by³ego wiê¼nia KL Auschwitz, Essai de determination du nombre de morts au camp d'Auschwitz (Próba okre¶lenia liczby zmar³ych w obozie Auschwitz). Wellers stwierdzi³, i¿ do KL Auschwitz przywieziono ogó³em 1 613 455 osób (w tym 1 433 405 ¯ydów, 146 605 Polaków i osób innej narodowo¶ci, 21 665 Cyganów i 11 780 radzieckich jeñców wojennych), spo¶ród których w obozie zginê³o 1 471 595 osób (w tym 1 352 980 ¯ydów, 86 675 Polaków i innych, 20 255 Cyganów i 11 685 radzieckich jeñców wojennych). Znaczenie pracy Wellersa polega na tym, ¿e odrzuci³ on dotychczasow± metodê szacowania liczby ofiar na podstawie danych dotycz±cych przepustowo¶ci krematoriów, czasu ich funkcjonowania i stopnia wykorzystania, a swoje obliczenia opar³ na ustaleniach dotycz±cych liczebno¶ci deportowanych do obozu z ró¿nych krajów oraz ich dalszego losu w obozie. Wellers rozwin±³ zatem koncepcjê metodologiczn± przedstawion± w ogólnym zarysie przez Geralda Reitlingera w 1953 r.

Tak wysokiej przeciêtnej na jeden transport do KL Auschwitz nie potwierdzaj± równie¿ ¿adne szczegó³owe ustalenia dla poszczególnych transportów, z których wynika, ¿e ich liczebno¶æ waha³a siê w granicach od oko³o tysi±ca do 3 tys. osób, czyli ¶rednio wynosi³a 2 tys. Na przyk³ad wed³ug rozk³adu jazdy transportów kierowanych w lutym 1943 r. z Bia³egostoku do O¶wiêcimia na jeden poci±g przewidywano 2 tys. osób.

Szacunków Wellersa nie potwierdzaj± tak¿e szczegó³owe wykazy transportów Danuty Czech i Martina Gilberta. Analiza transportów kierowanych do KL Auschwitz wykazuje, ¿e do obozu deportowano oko³o 300 tys. ¯ydów polskich (Frank Golczewski, Józef Marsza³ek, Raul Hilberg *[Wed³ug Raula Hilberga w¶ród miliona ¿ydowskich ofiar KL Auschwitz znajdowa³o siê oko³o 400 tys. ¯ydów z Wêgier, 300 tys. z Polski i 300 tys. z innych krajów ]).

W bilansie przybytków i ubytków wiê¼niów Wellers nie uwzglêdni³ te¿ danych dotycz±cych przenoszenia wiê¼niów do innych obozów przed 18 maja 1944 r., nie uj±³ wszystkich przypadków przeniesienia wiê¼niów do innych obozów po 18 maja 1944 r. Wskutek tego liczba tych, którzy prze¿yli obóz, zosta³a zmniejszona o oko³o 80 tys. Wellers nie uwzglêdni³ równie¿ faktu zag³ady w obozie oko³o 15 tys. osób nieujêtych w ewidencji numerowej, w tym Polaków, radzieckich jeñców wojennych i Cyganów. W zwi±zku z zawy¿eniem liczby deportowanych do obozu oraz zmniejszeniem liczby tych, którzy prze¿yli, liczba zmar³ych w KL Auschwitz zosta³a zawy¿ona o oko³o 400 tys. (do 1,5 mln).

Jednym z pierwszych polskich historyków, który zakwestionowa³ liczbê 4 mln ofiar Auschwitz, by³ Natan Blumental. Wystêpuj±c jako rzeczoznawca w procesie komendanta obozu o¶wiêcimskiego Rudolfa Hössa, na podstawie analizy danych dotycz±cych eksterminacji ¯ydów, zarówno w Auschwitz, jak i w innych obozach i miejscach zag³ady, doszed³ do wniosku, i¿ w KL Auschwitz nie mog³o zgin±æ wiêcej ni¿ 1,3-1,5 mln ¯ydów, którzy stanowili przewa¿aj±c± grupê ofiar tego obozu. Pó¼niejsze badania w znacznym stopniu potwierdzi³y ustalenia Blumentala.

Autor niniejszego artyku³u podj±³ badania nad zagadnieniem liczby ofiar KL Auschwitz w 1980 r. w ramach planowanych prac badawczych prowadzonych w Muzeum Auschwitz-Birkenau w O¶wiêcimiu. Pocz±tkowo problem liczby ofiar by³ w³±czony do ca³okszta³tu problematyki eksterminacji w KL Auschwitz, która mia³a zostaæ omówiona w czê¶ci przygotowywanej monografii obozu. W trakcie tych badañ zagadnienie liczby ofiar zosta³o wyodrêbnione jako oddzielny temat. Wyniki swych badañ przedstawi³em w odrêbnym opracowaniu opublikowanym w skrócie najpierw w 1991 r. w Izraelu, a w nastêpnym roku w wersji poszerzonej w Polsce.

Jako metodê obliczeñ przyj±³em bilans wszystkich danych liczbowych zawartych w dostêpnych ¼ród³ach i literaturze odnosz±cych siê z jednej strony do transportów osób deportowanych do obozu, z drugiej strony - wszelkich ubytków w stanie liczbowym wiê¼niów spowodowanych przeniesieniami do innych obozów, zwolnieniami i ucieczkami z obozu. Obliczona w ten sposób ró¿nica odzwierciedla faktyczn± liczb zmar³ych w obozie.

Najwiêksz± liczbê deportowanych do obozu stanowili ¯ydzi. W wyniku przeprowadzonych w ró¿nych krajach badañ opublikowano wiele prac na temat problemu eksterminacji ludno¶ci ¿ydowskiej w tych pañstwach, w tym tak¿e deportacji czê¶ci tej ludno¶ci do O¶wiêcimia. W pewnych przypadkach (Francja, Belgia, Norwegia) opublikowano pe³ne wykazy nazwisk deportowanych, w innych - tylko dane liczbowe. Ich suma wynosi 1,1 mln.

W rozbiciu na poszczególne kraje (liczby zaokr±glone) przedstawia siê to nastêpuj±co:

Ze wzglêdu na luki w materia³ach ¼ród³owych liczbê deportowanych do obozu Polaków mo¿na obliczyæ tylko w sposób szacunkowy. Wszyscy w zasadzie Polacy, podobnie jak inni nie-¯ydzi, podlegali ewidencji numerowej, a zatem wiê¼niowie Polacy z wyj±tkiem tych, którzy nie podlegali rejestracji, mieszcz± siê w liczbie 400 tys. zarejestrowanych. Po odjêciu od tej liczby 205 tys. zarejestrowanych ¯ydów, 21 tys. zarejestrowanych Cyganów i 12 tys. zarejestrowanych jeñców radzieckich, pozostaje liczba 162 tys. wiê¼niów obejmuj±ca Polaków i wiê¼niów innych narodowo¶ci. W tej liczbie 151 tys. jest zarejestrowanych w numeracji ogólnej i 11 tys. w numeracji EH (Erziehungshdftling, wiêzieñ wychowawczy), obejmuj±cej prawie wy³±cznie Polaków. Na podstawie wykazu transportów obejmuj±cego 105 tys. wiê¼niów numeracji ogólnej (bez ¯ydów) przywiezionych z dziesiêciu krajów stwierdzono, i¿ 87 447 przywieziono z Polski. Stanowi to 83,26 proc. ogó³u transportów.

Stosuj±c ekstrapolacjê tego procentu na ca³± liczbê 151 tys. wiê¼niów, uzyskujemy wraz z wiê¼niami tzw. wychowawczymi liczbê oko³o 137 tys. deportowanych do obozu Polaków. Ponadto deportowano do obozu i zabito poza ewidencj± obozow± co najmniej 10 tys. Polaków, w tym oko³o 3-4,5 tys. wiê¼niów policyjnych (Polizeihaftling), a zatem ³±cznie przywieziono do obozu oko³o 140-150 tys. Polaków.

Na podstawie zachowanej ewidencji mo¿na ustaliæ, i¿ do obozu przyby³o i zosta³o zarejestrowanych oko³o 21 tys. Cyganów. Ich nazwiska figuruj± w uratowanej przez wiê¼niów "Ksiêdze G³ównej" (Hauptbuch). Wiêkszo¶æ pochodzi³a z Niemiec, Austrii i Protektoratu Czech i Moraw. Oprócz nich zabito w obozie oko³o 1700 Cyganów nieujêtych w ewidencji numerowej, a zatem ³±cznie przywieziono do obozu oko³o 23 tys. Cyganów.

W ³atach 1941-1944 w ewidencji numerowej ujêto oko³o 12 tys. radzieckich jeñców wojennych. Oprócz nich przywo¿ono mniejsze lub wiêksze grupy jeñców, których nie rejestrowano, lecz bezpo¶rednio po przywiezieniu zabijano w komorach gazowych lub rozstrzeliwano. Na podstawie zeznañ, relacji i materia³ów ruchu oporu szacuje siê, ¿e liczba niezarejestrowanych jeñców wynosi co najmniej 3 tys. Tak wiêc ³±cznie przywieziono do obozu co najmniej 15 tys. jeñców radzieckich.

Pozosta³a liczba oko³o 25 tys. wiê¼niów zarejestrowanych obejmuje wszystkie pozosta³e narodowo¶ci, w¶ród których znajdowali siê m.in. Czesi, Bia³orusini, Ukraiñcy, Rosjanie, Litwini, Francuzi, Jugos³owianie, Niemcy, Austriacy, W³osi. Stanowili oni grupy od kilku, kilkudziesiêciu do kilku tysiêcy osób.

Jak z powy¿szych danych wynika, ³±cznie przywieziono do obozu co najmniej 1,3 mln osób.

Ofiary KL Auschwitz

Najwiêksz± grupê ofiar stanowili ci, którzy bezpo¶rednio po przywiezieniu zostali zabici w komorach gazowych lub rozstrzelani. Liczba zabitych bez wprowadzenia do ewidencji wynosi blisko 900 tys. Jest to ró¿nica miêdzy ogóln± liczb± deportowanych do obozu (1,3 mln) a liczb± zarejestrowanych (400 tys.) oraz wywiezionych z Auschwitz bez wprowadzania do ewidencji. W liczbie zabitych bez wprowadzania do ewidencji numerowej znajduje siê oko³o 865 tys. ¯ydów, 10 tys. Polaków, 3 tys. radzieckich jeñców wojennych i 2 tys. Cyganów.

Drug± grupê ofiar stanowi± ci, którzy zostali objêci ewidencj± numerow±, a zatem mieszcz±cy siê w liczbie 400 tys. zarejestrowanych. Na podstawie fragmentarycznie zachowanych dokumentów niemieckich, m.in. ponad 80 tys. aktów zgonu, mo¿na stwierdziæ ¶mieræ tylko oko³o 100 tys. wiê¼niów. Dlatego te¿ jedynym sposobem ustalenia faktycznej liczby ofiar rejestrowanych jest sporz±dzenie bilansu przybytków i ubytków w stanie liczbowym wiê¼niów, ¶ci¶lej mówi±c ustalenie, ilu wiê¼niów przeniesiono do innych obozów, ilu zwolniono, ilu zbieg³o i ilu wyzwolono w obozie. Poniewa¿ przypadków zwolnieñ i ucieczek by³o stosunkowo niewiele, kluczowe znaczenie dla naszych obliczeñ ma ustalenie liczby przeniesionych do innych obozów w ramach przerzutu si³y roboczej, a nastêpnie w zwi±zku z likwidacj± obozu.

W latach 1940-1943 do innych obozów przeniesiono oko³o 25 tys. wiê¼niów. Jednak okresem najwiêkszego nasilenia przeniesieñ do innych obozów by³ rok 1944, kiedy to Niemcy znalaz³y siê w bardzo trudnej sytuacji gospodarczej. W zwi±zku z tym zrezygnowano z postulatu, aby obozy w Rzeszy by³y "wolne od ¯ydów" (Judenfrei), co stworzy³o mo¿liwo¶æ przerzutu w g³±b Rzeszy tysiêcy ¯ydów z O¶wiêcimia.

Szczegó³owe badania nad tym okresem historii obozu przeprowadzi³ Andrzej Strzelecki. Ustali³ on, i¿ w 1944 r. w ramach przerzutu si³y roboczej i wstêpnej ewakuacji przeniesiono do innych obozów koncentracyjnych oko³o 128 tys. wiê¼niów. Natomiast w styczniu 1945 r. w ramach ostatecznej likwidacji obozu przeniesiono kolejn± grupê oko³o 60 tys., a zatem ³±cznie w latach 1944-1945 obóz opu¶ci³o 188 tys. wiê¼niów. Ponadto z obozu zwolniono (m.in. do Wehrmachtu i oddzia³ów Dirlewangera) oko³o 1500 osób, zbieg³o oko³o piêciuset, a wolno¶ci doczeka³o w obozach g³ównych i podobozach oko³o 8 tys. £±cznie zatem obóz opu¶ci³o 198 tys. zarejestrowanych wiê¼niów i bli¿ej nieokre¶lona liczba kilkudziesiêciu tysiêcy (co najmniej 25 tys.) wiê¼niów niezarejestrowanych.

A wiêc w samym O¶wiêcimiu i jego filiach zginê³o oko³o 200-202 tys. zarejestrowanych wiê¼niów.

Jak wynika z powy¿szych ustaleñ, ogólna liczba zabitych i zmar³ych wynosi co najmniej 1,1 mln, w tym blisko 900 tys. nieobjêtych ewidencj± numerow± i oko³o 200 tys. zarejestrowanych. W¶ród ofiar by³o oko³o miliona ¯ydów, 70-75 tys. Polaków, 21 tys. Cyganów, 15 tys. radzieckich jeñców wojennych i 10-15 tys. wiê¼niów innych narodowo¶ci (Czechów, Bia³orusinów, Rosjan, Ukraiñców, Jugos³owian, Francuzów).

Nasuwa siê pytanie: je¶li ustalona wy¿ej liczba ofiar traktowana jest jako minimum, to jaka mo¿e byæ hipotetyczna górna granica liczby ofiar?

Znaczniejszy wzrost liczby ofiar O¶wiêcimia mo¿na za³o¿yæ teoretycznie tylko w stosunku do ¯ydów, gdy¿ wiê¼niowie innych narodowo¶ci w zasadzie byli objêci dobrze rozpoznanym systemem ewidencji numerowej. Liczba nieewidencjonowanych Polaków, radzieckich jeñców wojennych i innych wiê¼niów, nawet przy uwzglêdnieniu danych zawartych w ¼ród³ach, które autor pomin±³ z uwagi na ich niedostateczn± wiarygodno¶æ, nie mo¿e przekroczyæ rzêdu kilkudziesiêciu tysiêcy.

Z uwagi na konieczno¶æ zachowania równowagi ogólnego bilansu statystycznego biologicznych strat ludno¶ci ¿ydowskiej hipotetyczny wzrost liczby ¯ydów zabitych w KL Auschwitz mo¿e nast±piæ tylko w wypadku zmniejszenia strat w innych obozach i miejscach zag³ady i w³±czenia ich w bilans ofiar Auschwitz. Wed³ug ustaleñ Raula Hilberga, który globaln± liczbê biologicznych strat ¯ydów okre¶li³ na 5,1 mln, w tym 1 mln w Auschwitz, takie przesuniêcie jest ma³o prawdopodobne. Przyjête przez Hilberga dane dla innych obozów i miejsc zag³ady zosta³y ustalone bardzo ostro¿nie w wyniku konfrontacji ró¿nych ¼róde³ i nale¿y je traktowaæ jako minimalne. Wiêksze prawdopodobieñstwo tego rodzaju przesuniêæ statystycznych daj± dane Martina Gilberta, który globaln± liczbê biologicznych strat ¯ydów okre¶la na 5 750 000. Bior±c pod uwagê, ¿e ró¿nica 650 tys. miêdzy danymi Hilberga i Gilberta wynika m.in. z tego, i¿ Gilbert szacuje o 300 tys. wy¿ej straty ¯ydów rosyjskich, a z Rosji transportów do O¶wiêcimia nie przywo¿ono, ewentualny wzrost liczby ¿ydowskich ofiar KL Auschwitz móg³by wynosiæ maksymalnie 350 tys. osób, czyli dok³adnie tyle, ile wynosi ró¿nica miêdzy wysoko¶ci± strat w czterech g³ównych o¶rodkach zag³ady ¯ydów (Treblinka, Be³¿ec, Che³mno, Sobibór), podanych przez Hilberga (1,7 mln) i Gilberta (2,05 mln). A zatem, gdyby przesun±æ statystycznie tê ró¿nicê ofiar na Auschwitz, liczba ¯ydów zabitych w tym obozie wzros³aby do oko³o 1 350 000, a globalna liczba ofiar do blisko 1,5 mln. S± to jednak rozwa¿ania czysto teoretyczne. Jakikolwiek wzrost zarówno liczby deportowanych do Auschwitz, jak i zabitych musi znale¼æ podbudowê ¼ród³ow±.

Dokonana przez Pañstwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau na pocz±tku lat dziewiêædziesi±tych ubieg³ego wieku korekta liczby ofiar KL Auschwitz (zmiana napisu na pomniku w Brzezince i liczby w publikacjach muzeum) spotka³a siê z jednej strony z akceptacj±, zw³aszcza ¶rodowisk naukowych, z drugiej za¶ strony z gwa³town± niekiedy krytyk± niektórych osób zwi±zanych z krêgami organizacji kombatanckich w kraju i za granic±. Pojedyncze g³osy krytyki pojawiaj± siê w prasie i innych ¶rodkach masowego przekazu do dzi¶.

G³ównym argumentem przeciwko zmniejszeniu liczby ofiar KL Auschwitz z 4 mln do 1,1 mln jest to, i¿ w nowych obliczeniach rzekomo nie uwzglêdniono osób kierowanych wprost z rampy wy³adowczej do komór gazowych. Nale¿y to uznaæ za nieporozumienie, gdy¿ wiêkszo¶æ osób ujêtych w tej liczbie - blisko 900 tys. - to w³a¶nie osoby niewprowadzone do ewidencji numerowej. Jest to ró¿nica miêdzy liczb± osób skierowanych do obozu, opart± na danych dotycz±cych poszczególnych transportów znanych z zachowanych list transportowych lub danych globalnych dla poszczególnych krajów, a liczb± zarejestrowanych, która jest znana przede wszystkim dziêki skróconemu odpisowi list nowo przyby³ych (Zugangslisten), sporz±dzonemu nielegalnie przez wiê¼niów z biura przyjêæ. Od 4 lipca 1942 r. masowe transporty ¿ydowskie podlega³y bowiem regularnym selekcjom (wcze¶niej przeprowadzano je sporadycznie), w których wyniku czê¶æ osób z poszczególnych transportów - zdolnych do ciê¿kiej pracy - kierowano z rampy wy³adowczej do obozu i rejestrowano. Dziêki temu mamy prawie pe³ny wykaz transportów zawieraj±cy datê rejestracji, przedzia³ wydanych numerów ewidencyjnych oraz czêsto miejsce, sk±d transport przyby³. Niewielka liczba transportów, dla których we wspomnianym skróconym odpisie brak adnotacji, znana jest z innych ¼róde³.

Jako argument przeciwko skorygowaniu liczby ofiar Auschwitz przytacza siê wyrywkowo te dokumenty ruchu oporu, w których podane s± wy¿sze liczby, lub przywo³uje siê norymberskie zeznania Rudolfa Hössa, z których ten siê pó¼niej wycofa³. Przemilcza siê te¿ z regu³y fakt, ¿e na Zachodzie w publikacjach naukowych obni¿ono liczbê ofiar Auschwitz znacznie wcze¶niej, ni¿ uczyniono to w Polsce. Z drugiej strony mo¿na siê spotkaæ z opiniami i próbami wykazania, ¿e skorygowana liczba ofiar Auschwitz jest wci±¿ za wysoka. Pomijaj±c negacjonistów ludobójstwa, s± to jednak g³osy odosobnione.

Andrzej Krzysztof Kunert

BEZPOWROTNE POLSKIE STRATY OSOBOWE W POWSTANIU WARSZAWSKIM

W dniu wybuchu powstania Warszawa liczy³a, wed³ug szacunku Polskiego Komitetu Opiekuñczego, oko³o 1,1 mln mieszkañców, za¶ wed³ug ustaleñ Barbary Krajewskiej - 920 tys. mieszkañców (w tym oko³o 280 tys. na Pradze), a stan liczebny Okrêgu Warszawa Armii Krajowej przekracza³ 40 tys. ¿o³nierzy, za¶ ³±cznie z si³ami formacji podporz±dkowanych AK - 58 tys. (z czego oko³o 17 tys. w Obwodzie Praga i Obwodzie Powiat).

Drugim wa¿nym ¼ród³em polskim z okresu powstania s± szacunki strat dokonane przez Polski Czerwony Krzy¿ i Polsk± Agencjê Telegraficzn±, mówi±ce o 120-130 tys. ofiar w¶ród ludno¶ci cywilnej, na które w 2004 r. powo³a³ siê ni¿ej podpisany.

W listopadzie - grudniu 1944 r. w Oflagu IID Gross-Born powsta³o w rêkopisie opracowanie "Powstanie Warszawskie", zredagowane przez Stanis³awa P³oskiego (by³ego szefa Wojskowego Biura Historycznego w KG AK, po powrocie z niewoli niemieckiej do kraju wicedyrektora, a nastêpnie dyrektora Instytutu Pamiêci Narodowej przy Prezydium Rady Ministrów) i Aleksandra Gieysztora (szefa Wydzia³u Informacji, a w powstaniu sekretarza szefa ca³ego BIP KG AK), przy wspó³pracy kilku oficerów BIP KG AK. Jeden z kilku sporz±dzonych pó¼niej w kraju odpisów zosta³ opublikowany w 1981 r. jako broszura nak³adem drugoobiegowego wydawnictwa Signum w Warszawie. Tekst innego odpisu przedrukowano w ca³o¶ci w jednej ze zbiorowych publikacji na piêædziesi±t± rocznicê wybuchu Powstania Warszawskiego. Ostatnie zdanie brzmi: "Straty ludno¶ci cywilnej s± nie do obliczenia, a nawet przybli¿onego oszacowania" (o stratach ¿o³nierskich autorzy nie pisali).

Rada G³ówna Opiekuñcza w swoim sprawozdaniu za okres 12 wrze¶nia - 15 grudnia 1944 r. (zachowanym w Archiwum Akt Nowych) poda³a liczbê 150 tys. ofiar w¶ród ludno¶ci cywilnej. Liczba ta pojawi³a siê ju¿ wcze¶niej w datowanym 31 pa¼dziernika 1944 r. sprawozdaniu-protokole nr 199 trzech cz³onków komitetu RGO w Pruszkowie: W³adys³awa Adamczewskiego, Dziublickiego (imiê nieznane) i W³adys³awa Mazurka.

Drugim chronologicznie ¼ród³em niemieckim (po relacji Reinefartha) jest tajny raport gen. Reinharda Gehlena, szefa wywiadu w Oberkommando des Heeres (Naczelne Dowództwo Wojsk L±dowych). Wed³ug tego raportu, napisanego w lutym 1945 r., poleg³o 10 tys. ¿o³nierzy powstañczych, do niewoli niemieckiej trafi³o 20 tys. (dane zawy¿one - w rzeczywisto¶ci 15-16 tys.), za¶ 20 tys. "zniknê³o".

Roman Goldman we wspomnianej broszurze Bój Warszawy, z lipca 1945 r., pisa³ nie tylko o stratach ¿o³nierskich, ale zaj±³ siê tak¿e stratami cywilnymi: "Strat bojowych ludno¶ci cywilnej nie da siê ju¿ zapewne dok³adnie ustaliæ. Liczyæ je trzeba wszak¿e na dziesi±tki tysiêcy, a w ka¿dym razie wynosi³y one nie mniej jak 50 000. Do tego nale¿a³oby dodaæ ofiary niemieckiego terroru w zdobytych czê¶ciach miasta".

Kilka lub kilkana¶cie dni pó¼niej, 1 sierpnia 1945 r. na ³amach "Robotnika" ukaza³ siê pierwszy w obiegu oficjalnym bilans si³ i ¶rodków Powstania Warszawskiego pióra dr. Stanis³awa P³oskiego (o którym wcze¶niej pisa³em). Autor, podaj±c te same co Goldman liczby strat ¿o³nierskich, powo³a³ siê ju¿ precyzyjnie na ¼ród³o - zestawienie materia³ów przygotowanych w koñcu wrze¶nia 1944 r. w sztabie dowódcy powstania, którego odpis trafi³ do Instytutu Pamiêci Narodowej. P³oski zakoñczy³ swój tekst s³owami: "Liczby te nie obejmuj± ludno¶ci, co do której nie ma ¿adnych danych pozwalaj±cych na ustalenie jakich¶ cyfr nawet w przybli¿eniu".

Trzeba w tym miejscu koniecznie wspomnieæ o najbardziej niezwyk³ym i najtragiczniejszym pogrzebie (nazwanym "pogrzebem, jakiego nie widzia³ ¶wiat"). Oto 6 sierpnia 1946 r. na Cmentarzu Powstañców Warszawy na Woli (otwartym 29 listopada 1945 r.) dokonano pochówku 100 trumien wype³nionych 8 tonami prochów ludzkich, a wed³ug innych ¼róde³ 115 trumien z 12 tonami prochów oko³o 40 tys. ofiar masowych egzekucji wykonywanych przez Niemców w czasie Powstania Warszawskiego na terenach Generalnego Inspektoratu Si³ Zbrojnych w Al. Ujazdowskich 1/3 (miêdzy Al. Ujazdowskimi i al. Szucha), fabryki J. Franaszka przy ul. Wolskiej 41, warszawskiej filii Zak³adów Mechanicznych "Ursus" miêdzy ul. Skierniewick± 27/29 i Wolsk± 55, w parku Sowiñskiego na Woli, w Instytucie Radowym przy ul. Wawelskiej 15, przy ul. Wolskiej 60 i 124 oraz przy ul. Okopowej.

W latach 1946-1947 w kraju ukaza³y siê drukiem kolejne dwa bilansy polskich strat w Powstaniu Warszawskim. Zarówno W³adys³aw Bartoszewski w "Gazecie Ludowej", jak i Stanis³aw Podlewski na ³amach "Dzi¶ i Jutro" przytoczyli powy¿sze dane sztabu dowódcy powstania, dotycz±ce strat ¿o³nierskich. Podlewski zaj±³ siê tak¿e stratami ludno¶ci cywilnej, uznaj±c za najbli¿sz± prawdy liczbê 200 tys. zabitych.

Liczbê 13 tys. poleg³ych ¿o³nierzy powstañczych powtórzy³ w maju-czerwcu 1947 r. pp³k Stanis³aw Raczyñski na ³amach krajowej, wydawanej w £odzi "Bellony" (p³k Adam Borkiewicz, przywo³uj±c ten tekst w swoim znakomitym Powstaniu Warszawskim 1944, akurat w tym miejscu pomyli³ siê, twierdz±c, i¿ artyku³ Raczyñskiego ukaza³ siê w londyñskiej "Bellonie").

W Londynie w sierpniu 1947 r. W³adys³aw Na³êcz - czyli kpt. Tadeusz ¯enczykowski, w powstaniu szef Wydzia³u Propagandy w BIP KG AK - przypomnia³ w "Przegl±dzie Polskim" liczby strat ¿o³nierskich wed³ug sprawozdania Stanis³awa Webera "Chirurga" (choæ nie poda³ ¼ród³a), o stratach cywilnych za¶ napisa³: "Straty w zabitych i rannych w¶ród ludno¶ci cywilnej trudne s± do dok³adnego ustalenia: by³y one znacznie wy¿sze od strat wojska (masowe mordy dokonywane przez Niemców) i niew±tpliwie wahaj± siê w granicach 50-75 tysiêcy".

Autorzy wydanego w 1950 r. w Londynie tomu 3: Armia Krajowa wydawnictwa Polskie Sity Zbrojne w drugiej wojnie ¶wiatowej oszacowali straty bojowe w Powstaniu Warszawskim na oko³o 10 200 poleg³ych (³±cznie z Kampinosem) i oko³o 5 tys. zaginionych ¿o³nierzy i stwierdzili: "Brak wyczerpuj±cych danych nie pozwala na przedstawienie dok³adnego obliczenia strat ludno¶ci stolicy".

Pu³kownik Adam Borkiewicz, autor jednej z dwóch najpowa¿niejszych do dzi¶ monografii Powstania Warszawskiego, wydanej w 1957 r. *[A. Borkiewicz, Powstanie Warszawskie 1944. Zarys dzia³añ natury wojskowej], przywo³uj±c znane nam ju¿ sprawozdanie "Chirurga", stwierdzi³: "Nie uwzglêdni³ jednak strat wrze¶niowych z Mokotowa i ¯oliborza oraz Kampinosu. Wynios³y one oko³o 1000 poleg³ych. Uznawszy nadto zaginionych jako nie¿yj±cych otrzymamy liczbê 18 000 poleg³ych w Powstaniu Warszawskim. Jest to liczba raczej za ma³a ni¿ wygórowana". Ca³kowicie zgadzam siê z ostatnim zdaniem, zw³aszcza bior±c pod uwagê pomy³kê drukarsk± (niezauwa¿on± równie¿ w obu nastêpnych edycjach ksi±¿ki): z podsumowania dwóch wielko¶ci - 15 tys. poleg³ych i zaginionych plus tysi±c poleg³ych otrzymujemy przecie¿ liczbê 16 tys., a nie 18 tys.

O stratach ludno¶ci cywilnej Borkiewicz pisa³: "Dot±d niestety nie obliczono dok³adnie, ilu mieszkañców straci³o ¿ycie. Wysuwane s± liczby od 50 000 - ta obejmuje zaledwie rozstrzelanych przez Niemców mieszkañców - do 200 000 ludzi. Prawdopodobnie najbli¿sza rzeczywisto¶ci jest liczba podana w koñcu pa¼dziernika 1944 r.: 150 000 cywilnych mieszkañców stolicy rozstrzelanych, zabitych na ulicach i zmia¿d¿onych gruzami, zmar³ych z ran, wycieñczenia i chorób. Co najmniej trzeci± czê¶æ strat spowodowa³y bombardowania lotnicze".

W przypadku strat ludno¶ci cywilnej Kirchmayer opowiedzia³ siê za "danymi Rady G³ównej Opiekuñczej z 31 pa¼dziernika 1944 r." (150 tys. zabitych) i podsumowa³: "Mo¿na zatem przyj±æ, ¿e ogólne straty poleg³ych - wojska i ludno¶ci - wynios³y w powstaniu warszawskim oko³o 200 000 ludzi". Zauwa¿yæ trzeba, i¿ z podsumowania 16 tys. i 150 tys. otrzymujemy liczbê 166 tys., a nie 200 tys., i tak± te¿ ³±czn± liczebno¶æ polskich ofiar w powstaniu przyj±³ Hanns von Krannhals, autor ¼ród³owej monografii Powstania Warszawskiego, nieprzet³umaczonej niestety dotychczas na jêzyk polski, który przyj±³ za Kirchmayerem wszystkie pozosta³e zacytowane wy¿ej liczby *[H. von Krannhals, Der Warschauer Aufstand 1944, Frankfurt am Main 1962].

Rok pó¼niej w pierwszym wydaniu swojej kroniki Warszawy W³adys³aw Bartoszewski podsumowa³ dotychczasowy stan wiedzy o stratach w Powstaniu Warszawskim w nastêpuj±cy sposób (powtórzy³ te ustalenia w obu nastêpnych wydaniach): "Straty oddzia³ów powstañczych w sze¶ædziesiêciotrzydniowej walce wynios³y oko³o 16 000 poleg³ych [...]. Niemo¿liwe do dok³adnego obliczenia straty ludno¶ci cywilnej Warszawy - rozstrzelanej, zabitej na ulicach w wyniku dzia³añ wojennych i zagrzebanej pod ruinami domów - wynosz± szacunkowo ponad 150 000 ludzi, w tym bardzo wiele kobiet i dzieci" *[W. Bartoszewski, 1859 dni Warszawy, Kraków 1974, s. 726; wyd. 2 uzupe³nione, Kraków 1984, s. 757; wyd. 3 uzupe³nione, Kraków 2008, s. 853.].

W ¶lad za Bartoszewskim obie te liczby przytacza w ostatnich wydaniach Historii Warszawy Marian Marek Drozdowski. Podobnie uczyni³ wcze¶niej Krzysztof Dunin-W±sowicz w swojej monografii Warszawa w latach 1939-1945, w przeciwieñstwie do Drozdowskiego nie powo³a³ siê jednak na Bartoszewskiego, lecz jedynie na "w³asne obliczenia, tak¿e oczywi¶cie szacunkowe".

W 1979 r. w obszernej monografii polityki niemieckiej w Polsce Czes³aw £uczak przychyli³ siê do liczby 180-200 tys. ofiar cywilnych powstania, zwracaj±c jednak uwagê, i¿ "nie wliczono do tej liczby morderstw i zgonów mieszkañców stolicy deportowanych jesieni± 1944 r. do obozów koncentracyjnych i na roboty przymusowe w Rzeszy" *[C. £uczak, Polityka ludno¶ciowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce, Poznañ 1979, s. 81.].

Niemal dziesiêæ lat pó¼niej - w 1988 r. - w wydanym przez Wojskowy Instytut Historyczny tomie Polski ruch oporu 1939-1945, w rozdziale o Powstaniu Warszawskim przyjêto straty ¿o³nierskie w wysoko¶ci 18 tys. poleg³ych i zaginionych i straty cywilne "oceniane na 180 tys."

W 1994 r. G³ówna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu opublikowa³a rejestr miejsc i faktów zbrodni niemieckich w czasie Powstania Warszawskiego, w którym - przyjmuj±c za najbardziej prawdopodobn± liczbê oko³o 150 tys. ofiar cywilnych - zamieszczono bogato udokumentowane zestawienie miejsc, w których Niemcy wymordowali przesz³o 63 tys. osób.

Dziesiêæ lat pó¼niej, w 2004 r., reasumuj±c dotychczasowy stan badañ nad stratami w Powstaniu Warszawskim, czterej autorzy (Adam Eberhardt, Mateusz Gniazdowski, Tytus Jasku³owski i Maciej Krzysztofowicz) konkludowali: "Wed³ug najbardziej rozpowszechnionych danych straty powstañców wynios³y 16-18 tys. zabitych oraz oko³o 25 tys. rannych. Zginê³o od 150 do 200 tys. ludno¶ci cywilnej".

Rok pó¼niej w drukowanej (rozbudowanej) wersji Raportu jego autorzy równie¿ nie zajêli siê stratami osobowymi Warszawy, powo³uj±c siê jedynie w jednym z tekstów na ustalenia Krzysztofa Dunin-W±sowicza z 1984 r. *[M. Berezowska, Obraz demograficzny Warszawy czasu wojny i okupacji [w:] Straty Warszawy 1939-1945. Raport, red. W. Fa³kowski, Warszawa 2005, s. 301.], a w rzeczywisto¶ci - jak wiemy - W³adys³awa Bartoszewskiego z 1974 r.

Ostatni± ksi±¿kow± publikacj± obszernie zajmuj±c± siê m.in. analiz± danych o stratach ludzkich w Powstaniu Warszawskim jest monografia aspektów militarnych powstania autorstwa p³k. Krzysztofa Komorowskiego. Dla strat ¿o³nierskich przyjmuje on w zasadzie dane ze sprawozdania "Chirurga", czyli 9700 poleg³ych i 5300 zaginionych, powiêkszaj±c jedynie tê drug± liczbê do wysoko¶ci 5300-7200. "Straty bezpowrotne w¶ród cywilów szacuje siê - dodaje Komorowski - na 150 tys. osób".

Autor najnowszej ca³o¶ciowej publikacji o stratach osobowych pod okupacj± niemieck±, Mateusz Gniazdowski, przytaczaj±c kilka wcze¶niej og³oszonych szacunków polskich strat w Powstaniu Warszawskim, podaj±cych liczby oko³o 15-17 tys. ¿o³nierzy i oko³o 120-165 tys. cywilów, skonstatowa³: "Odst±piono od merytorycznie nieuzasadnionego szacunku 200-250 tys. ofiar, który dominowa³ w literaturze do 1989 r.".

* * *

Ju¿ wstêpna analiza fragmentów omawiaj±cych polskie straty bezpowrotne w Powstaniu Warszawskim, zamieszczonych w kilkudziesiêciu najwa¿niejszych publikacjach po¶wiêconych tej najkrwawszej i najtragiczniejszej bitwie w historii Polski nasuwa kilka wniosków.

1. Bardzo nieliczne z przebadanych publikacji przy podawaniu szacunkowych liczb strat powo³uj± siê na ¼ród³a b±d¼ na wcze¶niejsze opracowania, a czê¶æ nie podaje ¿adnych wyja¶nieñ (pytanie retoryczne: czy mo¿emy uznaæ za rzetelny przypis do konkretnych danych liczbowych zawieraj±cy nastêpuj±ce sformu³owanie: "Moje w³asne obliczenia, tak¿e oczywi¶cie szacunkowe"?).

2. Analiza bardziej szczegó³owa prowadzi do wniosku, ¿e w zasadzie dane o stratach w powstaniu niemal we wszystkich wymienionych wy¿ej publikacjach czerpi± z tych samych - ledwie dwóch-trzech - ¼róde³, w dodatku zawieraj±cych bardzo zbli¿one liczby (oko³o 16 tys. strat ¿o³nierskich, oko³o 150 tys. ³±cznie ofiar ¶miertelnych w¶ród ¿o³nierzy i ludno¶ci cywilnej).

3. Mimo to w wymienionych tu publikacjach wystêpuje ogromna rozpiêto¶æ danych liczbowych o stratach (od oko³o 50 tys. do oko³o 700 tys.! - zob. dalej).

4. Owa szokuj±ca rozbie¿no¶æ jest jednak do¶æ ³atwo wyt³umaczalna - wynika bowiem w znacznej czê¶ci z powodów polityczno-propagandowych (celowe rozdmuchiwanie liczby ofiar Powstania Warszawskiego, przez kilka dziesi±tków lat bêd±cego obiektem za¿artej i zmasowanej kampanii polityczno-propagandowej, niecofaj±cej siê przed ¿adnymi kalumniami i oszczerstwami, o czym ni¿ej), tak¿e z przyczyn techniczno-redakcyjnych (nawet mylnego odczytania ¼ród³a czy nieprawid³owej jego analizy) albo wrêcz z omy³kowego podsumowania kilku liczb.

5. Wszystkie zebrane wy¿ej dane, po dokonaniu ich krzy¿owej analizy, uprawniaj± do okre¶lenia polskich strat bezpowrotnych w Powstaniu Warszawskim trzema liczbami: oko³o 16-18 tys. strat ¿o³nierskich i oko³o 120-130 tys. ofiar cywilnych, ³±cznie oko³o 150 tys. ofiar ¶miertelnych.

6. Warto jednak ze wszech miar staraæ siê o wykorzystanie - w dochodzeniu do jeszcze bardziej precyzyjnego okre¶lenia wielko¶ci strat w powstaniu - wielu rozsianych do¶æ szeroko danych cz±stkowych (np. danych z codziennych raportów o rozstrzeliwaniach i paleniach zw³ok przez niemieckie Sonderkommanda i Einsatzkonunanda, danych dotycz±cych strat poszczególnych oddzia³ów powstañczych i ludno¶ci cywilnej w poszczególnych dzielnicach, danych o ¶miertelno¶ci rannych w szpitalach powstañczych etc).

7. Jednocze¶nie trzeba wyra¼nie ustaliæ, i¿ do wskazanych w punkcie 5 liczb strat (po ich maksymalnym doprecyzowaniu) nale¿y doliczyæ jeszcze trzy grupy ofiar:

- ¿o³nierzy LWP, którzy ¿yciem przyp³acili próbê przyj¶cia z odsiecz± powstañczej Warszawie (ponad 2 tys. ¿o³nierzy);

- nieznan± liczbê zamordowanych i zmar³ych tragicznie spo¶ród oko³o 60 tys. cywilów wywiezionych z Warszawy do obozów koncentracyjnych;

- znan± liczbê lotników alianckich, którzy polegli, nios±c pomoc walcz±cej Warszawie (35 za³óg polskich, brytyjskich, po³udniowoafrykañskich i kanadyjskich).

Jako aneks przedstawiam krótkie zestawienie dat i okoliczno¶ci (czysto politycznych) pojawienia siê w przestrzeni publicznej trzech z tych najwiêkszych liczb strat.

Liczba 200 tys. pad³a po raz pierwszy 28 sierpnia 1944 r. na konferencji prasowej dla dziennikarzy zagranicznych, zorganizowanej w Lublinie przez komunistyczne w³adze Polski "Lubelskiej" (w tym dniu mija³ czwarty tydzieñ Powstania Warszawskiego). Naczelny dowódca LWP gen. Micha³ Rola-¯ymierski na pytanie: "Czy powstanie trwa?" odpowiedzia³: "Trudno powiedzieæ", zapytany o wysoko¶æ strat ludzkich w czasie powstania o¶wiadczy³: "W przybli¿eniu cyfrê tê okre¶lamy na 200 tys. zabitych", za¶ dopytywany o podstawê tego obliczenia stwierdzi³ krótko: "Cyfrê 200 tys. opieramy na ocenie skali walk, jakie Niemcy toczyli [sic! - czas przesz³y!] przeciwko ludno¶ci cywilnej w Warszawie". W oficjalnym sprawozdaniu z konferencji, zamieszczonym nastêpnego dnia w "Rzeczpospolitej" (centralnym organie prasowym PKWN), zabrak³o ró¿nych pytañ i odpowiedzi (t³umacz±cych powody, dla których usi³owano wprowadziæ a¿ taki szum informacyjny wokó³ powstania), m.in. kolejnego o¶wiadczenia Roli-¯ymierskiego: "Celem Armii Krajowej nie by³a walka z Niemcami".

Liczbê 200 tys. ofiar walk w Warszawie poda³o nastêpnego dnia Radio Berlin, powo³uj±c siê na doniesienia z Moskwy. Ustalenie to jest do¶æ istotne, pozwala bowiem na sprostowanie pojawiaj±cej siê w kilku publikacjach informacji, i¿ tê w³a¶nie liczbê ofiar Moskwa powtórzy³a w ¶lad za Berlinem, jak wspomina³ choæby dowódca AK gen. dyw. Tadeusz Bór-Komorowski: "Propaganda niemiecka - bez ¿adnych do tego podstaw - w parê ju¿ dni po zakoñczeniu walk poda³a liczbê ofiar: 200 000. Za ni± powtórzy³a tê liczbê propaganda sowiecka, podnosz±c j± nastêpnie do 250 000". Dzi¶ wiemy, i¿ kolejno¶æ by³a odwrotna.

16 wrze¶nia 1944 r. (czterdziesty siódmy dzieñ walk powstañczych w Warszawie) propaganda Polski "Lubelskiej" postanowi³a podwoiæ tê ogromn± liczbê ofiar. W korespondencji z wyzwolonej w³a¶nie spod okupacji niemieckiej prawobrze¿nej Warszawy "Rzeczpospolita" stwierdzi³a, i¿ obrona Starego Miasta trwa nadal (w rzeczywisto¶ci Stare Miasto upad³o 2 wrze¶nia, dok³adnie dwa tygodnie wcze¶niej), za¶ "mieszkañcy Pragi mówi± o potwornej liczbie ofiar: o pó³ milionie poleg³ych".

To jeszcze nie by³ koniec tej eskalacji (tu powinno siê dodaæ przymiotnik: potwornej). 7 pa¼dziernika 1944 r., dwa dni po wyj¶ciu z Warszawy do niewoli niemieckiej ostatnich oddzia³ów Warszawskiego Korpusu AK, "Rzeczpospolita" zamie¶ci³a sprawozdanie z konferencji prasowej, a w nim taki fragment wyst±pienia mjr. Jana Szaniawskiego (uczestnika Powstania Warszawskiego w szeregach Armii Ludowej na ¯oliborzu) - czê¶ciowo cytowany, czê¶ciowo streszczany:

"Na Starym Mie¶cie straty s± ogromne. Ponad 50 tys. ludzi zosta³o tam pomordowanych.

Dalszy ci±g relacji w "Rzeczypospolitej" wyja¶nia, o co w tym wszystkim chodzi: "Krew pomordowanych obci±¿a sumienie nie tylko degeneratów spod znaku swastyki, za krew tê odpowiedzialny jest równie¿ pan genera³ hrabia Tadeusz Bór-Komorowski". Fragment wyt³uszczony - ju¿ jako dos³owna wypowied¼ Szaniawskiego - zosta³ przedrukowany w specjalnym wydawnictwie Oddzia³u Propagandy G³ównego Zarz±du Polityczno-Wychowawczego LWP w maju 1945 r.

Wprawdzie jeszcze przez pewien czas w oficjalnych wyst±pieniach podawano ró¿ne (tak¿e mniejsze) liczby ofiar Powstania Warszawskiego - i tak W³adys³aw Gomu³ka podczas VIII sesji Krajowej Rady Narodowej (21-23 lipca 1945 r.) mówi³ o "cieniach oko³o 100 000 poleg³ych i pomordowanych mieszkañców Warszawy", do¶æ szybko jednak jako obowi±zuj±ca zosta³a przyjêta przez w³adze Polski Ludowej liczba 200 (czasem 250) tys. ofiar powstania - i to ona pojawia³a siê w nastêpnych latach w wielu przemówieniach z okazji jego kolejnych rocznic i nie tylko (np. w przemówieniu Zenona Kliszki w piêtnast± rocznicê utworzenia Polskiej Partii Robotniczej w 1957 r.).

¦wiadomo¶æ ogromnych problemów (mimo up³ywu ju¿ 65 lat) z ustaleniem w miarê dok³adnej liczby ofiar Powstania Warszawskiego w najmniejszej nawet mierze nie jest w stanie podwa¿yæ - i na zakoñczenie powy¿szych skrótowych rozwa¿añ chcia³bym to mocno zaakcentowaæ - prawdziwo¶ci twierdzeñ, i¿ by³o ono najd³u¿sz± i najkrwawsz± polsk± bitw± w XX stuleciu, a tak¿e najwiêkszym dramatem i najwiêksz± tragedi± dwudziestowiecznej historii Polski.

Wyznacznikami owych twierdzeñ jest bowiem nie tyle wielko¶æ (mimo wykazanych wy¿ej rozbie¿no¶ci szacunków - z ca³kowit± pewno¶ci± ogromna), ile jako¶æ i warto¶æ tych ogromnych strat, a co do prawdziwo¶ci tej akurat tezy nikt nigdy ¿adnych w±tpliwo¶ci nie mia³.