Carbonio

Sto artìcoło el xé scrito in diałeto venesian

Diamante a sanca e grafite a drèta.

Mołècoła de benzene, i àtomi de carbonio i xé i negri, quełi de idrògeno i ciari

El carbonio el xé l'ełemento chìmego de ła tabeła periòdica dei ełementi che'l ga come sìnboło C e come nùmero atòmego 6. El xé n'ełemento no-metàłico, co quatro ełetroni de vałénsa. L'àtomo de carbonio 'ntei conposti co altri ełementi o co sè steso el pol prexentarse 'nte na de łe tre forme de ibridixasion cognosue (secondo ła teoria dei orbitałi atòmeghi LCAO): sp³,sp² e sp respetivamente. Co ste qua el carbonio el xé bon de coordenar respetivamente altri 4,3 e 2 àtomi co àngołi de łigame visini a 109,5° , 120° e 180°. Secondo, daspò, ła simetria de łe autofunsion mołecolari conplesive de łe copie de àtomi che łe tol parte 'ntel łigame, se gavarà łigami sìngołi, dopi o tripli.

El carbonio el xé inportante par paréce raxon. Ła sóe desferénti forme (ałòtropi) łe tol drénto algune de łe sostanse più mołexine (grafite) e na de łe più dure (diamante) cognosude dal'omo. Daspò, el ga na granda tendénsa a far łigami chìmeghi co altri àtomi łixièri, infrà i quałi el carbonio steso, e łe sóe pìcołe dimension eło fa bon de formar łigami mùltipli (propietà che ła vien ciamada desmalusogenia). Ste propietà qua łe permete l'existénsa de 10 miłióni de conposti del carbonio. I conposti de carbonio i forma łe baxe de tuta ła vita su ła Tera e'l siclo carbonio-azoto el fornise parte del'energia prodota dal sol e da altre stéłe.

El carbonio no'l xé stà creà 'tel Big Bang par via del fato che ghe xé bixogno de na tripla cołixion de partexełe alfa (nùclei de ełio) par èser prodoto. L'universo, ai prinsipi, el se ga slargà e sfredà in manièra masa vełose perché sta roba ła capitase. El xé, in ogni modo, prodoto indrénto łe stéle che łe trasforma i nùclei de elio in carbonio traverso el proceso triplo alfa.

El carbonio el xé na componénte vital de tuti i sistemi vivénti cognosùi e sénsa de eło ła vita come ła cognosémo no ła existeria. El prinsipal uxo comercial del carbonio el xé in forma de idrocarburi, prinsipalmente conbustìbiłi fòsiłi, gas metan e petrołio. El petrołio el xé doperà dal'industria petrolchìmega par produr, infrà i altri, benzina, gasołio e cherosene 'nte łe rafinarie, traverso un proceso de distiłasion. El petrołio el fornise el material de baxe par paréce sostanse sintèteghe che łe vien ciamae tute insieme plàsteghe. Ła grafite ła vien doperada par far lapis, mentre i diamanti, che i xé presióxi e bełi da véder, in xogełaria. Na pìcoła persentual de petrołio ła vien mesa insieme al fero par crear l'asal, n'altra più alta (2%) ła dà ła ghixa.

I conposti inorgànisi più inportanti del carbonio i xé l'anidride carbònica (CO₂), monòsido de carbonio (CO) e tuti i carbonati (CO₃^--), bicarbonati (HCO₃^-) e cianuri (CN^-). In maxoransa (miga CO, però) sti qua i ga nùmero de osidasion +4.

I conposti orgànisi i xé ła vèra particołarità del carbonio, xà a partir dall'infinìo nùmaro de conbinasion posìbiłi. El carbonio e pol formar caéne de mołècołe (come i połìmeri) e anca anełi (come el benzene).

El carbonio el ga dó ixòtopi stàbiłi, disponìbiłi in natura: ¹²C (98,89%) e ¹³C (1,11%). Dai quei stàbiłi de dódexe e trèdexe, el riva daspò a nùclei co anca sédexe partexełe. El ¹²C el xé inportante, miga soło par ła frequénsa, ma anca perché el vien doperà per definir ła mołe. Ła prexénsa del ¹⁴C (radiocarbonio) ła perméte de stabiłir l'età de un material orgànico e'l xé stà spéso uxà in archeołogia.

Bibliografia

• Francesco Neve. Carbonio. Breve storia di un materiale del futuro. Roma, Aracne editrice, 2008. ISBN 978-88-548-1650-3.

Altri progeti

• Commons

• Su Commons ghe xe dei file multimediałi su Carbonio

Tabeła periòdica dei ełeminti

>

1 I A

2 II A

3 III B

4 IV B

5 V B

6 VI B

7 VII B

8 VIII B

9 VIII B

10 VIII B

11 I B

12 II B

13 III A

14 IV A

15 V A

16 VI A

17 VII A

18 VIII A

V

1

1 H

2 He

2

3 Li

4 Be

5 B

6 C

7 N

8 O

9 F

10 Ne

3

11 Na

12 Mg

13 Al

14 Si

15 P

16 S

17 Cl

18 Ar

4

19 K

20 Ca

21 Sc

22 Ti

23 V

24 Cr

25 Mn

26 Fe

27 Co

28 Ni

29 Cu

30 Zn

31 Ga

32 Ge

33 As

34 Se

35 Br

36 Kr

5

37 Rb

38 Sr

39 Y

40 Zr

41 Nb

42 Mo

43 Tc

44 Ru

45 Rh

46 Pd

47 Ag

48 Cd

49 In

50 Sn

51 Sb

52 Te

53 I

54 Xe

6

55 Cs

56 Ba

*

72 Hf

73 Ta

74 W

75 Re

76 Os

77 Ir

78 Pt

79 Au

80 Hg

81 Tl

82 Pb

83 Bi

84 Po

85 At

86 Rn

7

87 Fr

88 Ra

**

104 Rf

105 Db

106 Sg

107 Bh

108 Hs

109 Mt

110 Ds

111 Rg

112 Uub

113 Uut

114 Uuq

115 Uup

116 Uuh

117 Uus

118 Uuo

* Lantànidi

57 La

58 Ce

59 Pr

60 Nd

61 Pm

62 Sm

63 Eu

64 Gd

65 Tb

66 Dy

67 Ho

68 Er

69 Tm

70 Yb

71 Lu

** Atìnidi

89 Ac

90 Th

91 Pa

92 U

93 Np

94 Pu

95 Am

96 Cm

97 Bk

98 Cf

99 Es

100 Fm

101 Md

102 No

103 Lr

Metałi alcałini	Metałi alcałino-teroxi	Lantànidi	Atìnidi	Metałi de transision
Metałi del bloco p	Semimetałi	No-metałi	Ałògeni	Gas nòbiłi