Głowa państwa

Głowa państwa – osoba lub urząd reprezentujący suwerenność państwa. W większości przypadków uprawnienia głowy państwa są ograniczone oraz czysto tytularne i honorowe. Jest to organ zazwyczaj jednoosobowy, prosty, centralny, naczelny, kadencyjny, samodzielny, konstytucyjny, najczęściej nie posiadający charakteru przedstawicielskiego (nie jest przedstawicielem narodu, ale państwa). Działa permanentnie i najczęściej zaliczany jest do władzy wykonawczej. Głową państwa jest najczęściej monarcha lub prezydent.

Politolog Ryszard Herbut definiuje głowę państwa jako osobę, która ze względu na wykonywanie szeregu formalnych i niejednokrotnie ceremonialnych funkcji, stoi na czele państwa. Z kolei według Michaiła Czudakowa głowa państwa to organ zajmujący najwyższą pozycję w systemie organów państwowych, najwyższy przedstawiciel państwa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych oraz symbol jedności narodowej i państwowej.

Geneza historyczna

W średniowieczu trudno mówić o głowie państwa. Zauważyć daje się ówczesny brak różnicy pomiędzy głową państwa a samym państwem, głównie w monarchii. Socjolog Max Weber wyróżniał dwa rodzaje legitymacji władców dawnych i obecnych:

• tradycjonalistyczna – oparta na tradycji, dawnym zwyczaju, konieczności kultywowania uświęconych obyczajów,
• religijna – rozumowanie przy pomocy analogii: tak jak Bóg rządzi wszechświatem, tak samo jego przedstawiciel na ziemi, czyli władca.

Święty Augustyn wskazywał na to, iż państwo ma być odpowiedzią na grzech ludzki. Władca kieruje państwem, ale człowiek ma takie państwo, na jakie sobie zasłużył. Tomasz z Akwinu był natomiast zdania, iż władcy można w pewnych okolicznościach się przeciwstawić. Jest to możliwe, gdy jest on tyranem, łamiącym prawo Boże. Drugi przypadek oporu to królobójstwo, gdy władza pochodzi z zamachu, morderstwa pełnoprawnego władcy. Zdaniem Akwinaty główne zadanie władcy to działanie dla dobra ogółu. Ale to władza duchowna interpretuje prawo Boże, więc władza świecka jest zależna od władzy duchownej. Dwie formuły zależności obu rodzajów: cezaropapizm (władca uznany za głowę Kościoła, wymieszanie dwóch struktur) oraz papocezaryzm (wszelka władza świecka poddana papieżowi, jako interpretatorowi prawa Bożego).

W XVIII wieku pojawił się tzw. absolutyzm oświecony. Władca był reformatorem, jak i "najwyższym sługą swego ludu". Według Monteskiusza monarcha panuje, ale trzeba szczególnie zważać na to, aby nie stał się on despotą. W despocji władca nie jest zależny od praw, które sam wydał, jak i względów racjonalności. Z tego też powodów w krajach skandynawskich pojawiła się instytucja praw kardynalnych, zaadaptowana później w innych państwach.

W XIX wieku monarcha identyfikowany był z organem państwa, a już nie z samym państwem. Powodem tego było przede wszystkim uregulowanie tej kwestii w uchwalanych konstytucjach. W dokumentach tych władca, a później prezydent przedstawiany jest najczęściej jako władza wykonawcza (lub jej element).

Monarchia

Monarchia to forma państwa, w której głową państwa jest zazwyczaj dożywotni monarcha obejmujący swe funkcje z racji istnienia zasady dziedziczności tronu. Wyjątkiem jest elekcja. Politolog Konstanty Adam Wojtaszczyk wskazuje, iż monarchia jest formą rządów, w której reprezentantem władzy jest monarcha, król, cesarz, faraon, szach itd., który sprawuje swą władzę najczęściej dożywotnio samodzielnie lub wraz z innymi instytucjami.

Typy monarchii

Ze względu na kryterium ustrojowej pozycji monarchy, wyróżnić można trzy typy monarchii:

• monarchia absolutna,
• monarchia parlamentarna,
• monarchia konstytucyjna.

Współczesne monarchie absolutne

Współczesną monarchią absolutną jest Watykan. Jest to monarchia teokratyczna, absolutystyczna o charakterze patrymonialnym. Wybory (elekcja) władcy odbywają się w ramach konklawe (łac cum clave – pod kluczem). Elektorami papieskimi są kardynałowie, ci którzy nie ukończyli w dniu wakansu papieskiego 80 roku życia. Jest ich ok. 120 (w ostatnim konklawe wzięło udział 117). Papieżem teoretycznie może zostać każdy ochrzczony mężczyzna.

W 1996 roku Jan Paweł II zniósł procedurę wyboru papieża przez aklamację lub kompromis (przez wykrzyczenie nazwiska kandydata lub wybór wąskiego grona wybierającego). Wprowadził także tzw. "świętą większość", czyli 2/3 głosów, obowiązująca przez ok. 30 głosowań. Potem możliwa większość bezwzględna (Benedykt XVI w 2007 przywrócił poprzedni stan). W ciągu dnia w czasie trwania konklawe możliwe 4 głosowania.

Papież jest:

• biskupem Rzymu,
• symbolicznym prymasem Włoch,
• suwerenem państwa-miasta watykańskiego,
• głową Kościoła powszechnego.

Monarchią absolutną jest także Arabia Saudyjska. Nie ma tam konstytucji pisanej, ustrój państwa opiera się na szariacie i kilku aktach prawnych – m.in. Dekrecie o utworzeniu królestwa Arabii Saudyjskiej z 1932 roku. Król powołuje rząd, na czele którego stoi. Jest dowódcą sił zbrojnych. Rząd przygotowuje projekty ustaw i na bieżąco administruje państwem. Przy królu funkcjonuje rada konsultacyjna – organ doradczy, który składa się głównie z męskich członków rodu królewskiego.

Współczesne monarchie konstytucyjne

Królowa Elżbieta II jest głową 16 różnych państw, wliczając w to Wielką Brytanię, Australię, Kanadę, Jamajkę i Nową Zelandię.

Monarchia konstytucyjna cechuje się tym, iż występują tam akty ustrojowe, które można nazwać konstytucjami. Wiążą one monarchę, ale przewidują też realny zakres władzy dla niego. Monarcha jest szefem władzy wykonawczej i ma realny wpływ na tworzenie prawa. Niektóre współczesne monarchie konstytucyjne to: Liechtenstein (niedawno książę Jan Adam II zwiększył zakres swych prerogatyw po przeprowadzeniu referendum w tej sprawie), Jordania, Kambodża (od 1993 roku), Kuwejt (w 1991 roku monarchia absolutna stała się konstytucyjną), Maroko ("oświecony autorytaryzm królewski"), Malezja, Tajlandia. Monarchie tego typu stanowią największą część systemów monarchicznych.

Współczesne monarchie parlamentarne

Monarchia parlamentarna opiera się na porządku konstytucyjnym, ale cechą dominującą jest to, iż monarcha ma rolę symboliczną i ceremonialną. Rzeczywista władza należy do rządu kontrolowanego przez parlament. Taki kształt wywołała demokratyzacja, emancypowanie się parlamentów, zmiany w ramach egzekutywy. Król panuje, lecz nie rządzi. W związku z tym, iż władca "nie może czynić źle" i "nie może działać sam", pojawiła się instytucja kontrasygnaty. W monarchii parlamentarnej król jest symbolem jedności państwa i narodu. Obecnie, pod względem układu naczelnych instytucji państwowych, trudno jest odróżnić monarchię parlamentarną od republiki ze słabym prezydentem.

Przykładowe współczesne monarchie parlamentarne:

• Wielka Brytania – państwo to nie posiada konstytucji pojmowanej jako jeden akt prawny. Pozycja ustrojowa władcy w dużym stopniu określana przez tradycję i zwyczaje. Monarcha nie ma znaczących uprawnień – desygnuje premiera, ale musi to być przywódca zwycięskiej partii. Pomimo tego trzy realne funkcje brytyjskiej głowy państwa: inspirowanie, przestrzeganie, wyrażanie opinii (podczas konsultacji z premierem, za zamkniętymi drzwiami).
• Hiszpania – władca czynnikiem integrującym. Było to do 1947 roku państwo nieokreślone, ponieważ w referendum zatwierdzono ustawę o sukcesji szefa państwa. W niej zagwarantowano sprawującemu rządy autorytarne Francisco Franco prawo wyznaczenia swego następcy, którym miał być książę mający minimum 30 lat. W 1969 roku Franco przedstawił parlamentowi Juana Carlosa de Bourbon – wnuka ostatniego króla. Zadeklarował on lojalność względem szefa państwa. W 1975 roku, po śmiercie El jefe, zostaje intronizowany, ale problemem staje się jego namaszczenie przez dyktatora, z czym nie zgadzają się m.in. socjaliści. W 1981 roku król sprzeciwił się próbie wojskowego zamachu stanu. Wcześniej doprowadził do dymisji frankistowskiego premiera, a na jego miejsce powołał Adolfo Suáreza, który przeprowadził pierwsze demokratyczne reformy. W 1978 roku miało miejsce przyjęcie w drodze referendum demokratycznej konstytucji, której art. 56 ust. 1 stanowi, iż król sprawuje arbitraż ustrojowy i jest moderatorem funkcjonowania instytucji państwowych.
• Szwecja – o pozycji monarchy szwedzkiego decyduje Akt o formie rządu z 1974 roku. Formalnie jest on elementem władzy wykonawczej. Ustawy konstytucyjne unikają określenia "król", zamiast tego pojawia się "Głowa Państwa". Brak nawet mowy tronowej (tradycyjnego przemówienia monarchy przed rozpoczęciem kadencji parlamentu), wyznaczania szefa rządu (robi to przewodniczący Riksdagu). Król utracił również tytularne stanowisko szefa sił zbrojnych, a w latach 90. odebrano mu tytuł głowy szwedzkiego kościoła luterańskiego. Może natomiast przewodniczyć Radzie Państwa, złożonej z władcy i ministrów. Rada jednak nie ma kompetencji do podejmowania wiążących decyzji. Premier musi informować monarchę o stanie państwa.

Republikańskie głowy państwa

Jerzy Waszyngton, pierwszy prezydent USA, ustanowił model republikańskiej głowy państwa będącej egzekutywą.

Prezydent – osoba, która ze względu na wykonywanie szeregu formalnych, ceremonialnych i reprezentacyjnych funkcji stoi na czele państwa i jest on wybierany na określoną kadencję (do niedawna wyjątek – Turkmenistan). Ojczyzną instytucji prezydenta jest USA (instytucja prezydenta w konstytucji z 1787 roku), choć wcześniej w Wenecji dożywotni doża, a w Republice San Marino kapitanowie-regenci.

Stany Zjednoczone

W USA odrzucono model metropolii brytyjskiej, choć początkowo pojawiały się propozycje koronowania Jerzego Waszyngtona. W czasach, gdy państwo miało postać Konfederacji, prezydent był przewodniczącym Kongresu. W Stanach Zjednoczonych egzekutywa jest monistyczna – nie ma tam gabinetu ministrów. Sekretarze są wysokiej rangi doradcami prezydenta, który jest głową państwa i rządem w jednym.

Legitymizacja prezydenta USA jest wzmocniona – wybory są powszechne, choć pośrednie. Prezydent stał się silną przeciwwagą dla parlamentu. Władze powinny się równoważyć (system tzw. check and balances – hamulców i równowagi), ale w rzeczywistości, w praktyce prezydent wyrasta ponad resztę naczelnych organów państwa.

Pozycja ustrojowa obecnego prezydenta USA wywodzi się z XIX wieku – prezydent silny, "niekoronowany monarcha, sprawujący najpotężniejszy urząd świata".

Francja

III Republika Francuska (1871–1940) jest "ojczyzną" drugiego modelu prezydentury. W 1875 roku trzy ustawy konstytucyjne, gwarantujące prezydentowi pozycję dość silną, choć model w zamyśle tymczasowy. W tym czasie trwał spór o to, czy Francja ma być monarchią, czy republiką. Druga opcja została zatwierdzona przewagą jednego głosu. W 1873 roku prezydentem został Patrice Mac-Mahon, który miał sprawować swój urząd przez kadencję trwającą 7 lat (rozwiązanie skopiowane w wielu innych krajach). W 1879 roku przegrał jednak z parlamentem walkę o kształt rządu, co zmusiło go do rezygnacji. Nowym prezydentem został Jules Grévy, który ogłosił iż nie będzie wykorzystywał większości swoich uprawnień, a przede wszystkim rozwiązywał parlamentu (tzw. konstytucja Grévy'ego). Sprawiło to, iż pozycja prezydenta znacznie osłabła.

IV Republika Francuska (1947–1959) powieliła najgorsze rozwiązania ustrojowe – słaby prezydent i rząd, partiokracja. Gabinety zmieniały się lawinowo. Jednak polityka stosunkowo trwała, ponieważ ci sami politycy wciąż zmieniali się na stanowiskach (tzw. "republika kolesiów").

V Republika (od 1959 r.) wprowadziła system semiprezydencki. Stało się tak ze względu na autorytet, jakim cieszył się generał Charles de Gaulle.

Pozycja ustrojowa i specyfika stanowiska prezydenta

Wybory prezydenta

Legitymizacja wyboru głowy państwa to nie tylko prawomocność tego aktu, ale i przekazanie społeczeństwu, iż władza ma podstawy. Stąd ważne nie tylko prawo, ale i podstawy prawne. Konstytucjonalista Piotr Winczorek wskazuje na różne czynniki oparcia legitymizacji władzy:

• wyższy autorytet,
• odwieczność władzy,
• utylitaryzm, skuteczność władzy.

Stąd można wyróżnić trzy perspektywy legitymizacji głowy państwa:

• legitymizacja wyborcza – prezydent z wyborów powszechnych jest silniej legitymizowany niż ten z pośrednich. Wybory powszechne sprzyjają realizacji funkcji prezydenta. Ważna kwestia wymaganej większości – najczęściej bezwzględna, choć w Rosji, Bułgarii i Serbii musi być jeszcze min. 50% frekwencji. Najlepiej dla prezydenta, gdy wygra już w I turze – co jeszcze silniej wzmocni jego legitymizację.
• legitymizacja jako organu konstytucyjnego – pojawiała się m.in. w krajach realnego socjalizmu, przechodzących transformację ustrojową. Uznawano tam często, iż prezydent będzie czynnikiem stabilizującym w okresie niepokoju. W Polsce stwierdzono, iż będzie on "zaworem bezpieczeństwa" przed rozpasaniem parlamentu. Prezydent mógł go rozwiązać, jeżeli izba powzięła jakąś ustawę uniemożliwiającą głowie państwa sprawowanie jego funkcji.
• legitymizacja personalna – po pierwsze: legitymizacja poprzez układ polityczny. Np w Polsce prezydentem została osoba (Wojciech Jaruzelski) na podstawie porozumienia pomiędzy dotychczasowym reżimem a opozycją ("Wasz prezydent, nasz premier"). Bardzo podobnie w Bułgarii – prezydent Petyr Mładenow, ale tam legitymizacja bardzo krótka (kilka miesięcy). Po drugie legitymizacja opozycyjna: po przełomie głową państwa zostaje lider opozycji, np. Václav Havel (jedyny człowiek, który był prezydentem dwóch różnych państw – Czechosłowacji i Czech), Árpád Göncz (podobnie działacz opozycji węgierskiej), Ion Iliescu (prezydent Rumunii, lider opozycji, choć wcześniej aktywny działacz partii komunistycznej).

Dodatkowo możliwość zaistnienia legitymizacji aideologicznej – prezydenci często prezentują się jako technokraci, pozapartyjni, dopasowujący się do każdej sytuacji.

W Polsce podpisać się można na listach poparcia dla wielu kandydatów wyborach prezydenckich (100 tys. wymaganych podpisów). W Rumunii można natomiast poprzeć tylko jedną osobę. We Francji obowiązkowa również kaucja – 10 tys. franków (ok. 6 tys. zł).

Kadencja

Najczęściej spotykany wymiar – 5 lat, żeby była dłuższa od kadencji parlamentu (konieczność zachowania ciągłości władzy). Choć na Łotwie do końca lat 90. kadencja 3-letnia zarówno prezydenta, jak i parlamentu. W Rumunii po 4 lata, we Francji od 2002 roku kadencja po 5 lat.

Ograniczenie liczby kadencji – najczęściej tylko dwie. Przykładowo, w USA do 1951 roku kwestia ta regulowana była tylko przez tradycję (Waszyngton sprawował swój urząd tylko przez dwie kadencje). Później jednak weszła w życie poprawka do konstytucji ograniczająca liczbę kadencji do dwóch.

Procedury wyborcze

Wyróżnia się cztery procedury (sposoby) wyboru prezydenta:

• wybory powszechne – zdobyły sobie niezwykłą popularność w krajach przechodzących transformację ustrojową. Przykładowo w Bułgarii prezydentem na urząd może zostać wybrany każdy Bułgar z urodzenia, mający minimum 40 lat i zamieszkujący na terenie państwa od minimum 5 lat. W Polsce wymagane tylko obywatelstwo (może być naturalizowany) i ukończone co najmniej 35 lat. Kandydaturę na prezydenta Bułgarii zgłasza kierownictwo partii lub koalicji lub grupa przynajmniej 15 tys. wyborców. W wyborach konieczna jest frekwencja min. 50% dla ich ważności (podobnie w Rosji, Serbii i Ukrainie) oraz min. 50% głosów oddanych na jednego z kandydatów, by nie było II tury (przeprowadzanej w 14 dni po I). Oprócz prezydenta wybierany jest wiceprezydent (wyraźny wpływ amerykański). W Bułgarii parlament jest jednoizbowy, więc wiceprezydent nie ma zbyt dużej roli, choć prezydent może przekazać mu swoje uprawnienia na określony czas.

• wybory pośrednie (przeprowadzone przez kolegium elektorów) – społeczeństwo wybiera kolegium elektorów i dopiero to ciało wybiera prezydenta (np. Stany Zjednoczone, Argentyna).

• wybory przeprowadzane przez parlament – przykładem może być tutaj Grecja. Tam urząd prezydenta istnieje od 1971 roku, kiedy miało miejsce referendum. Kandydować może osoba posiadająca obywatelstwo greckie od min. 5 lat, pochodząca od matki Greczynki lub ojca Greka, mająca co najmniej 40 lat. Prezydenta wybiera parlament – Izba Deputowanych w trybie jawnym i imiennym. Wymagana większość głosów to 2/3 ogólnej liczby deputowanych. Jeżeli to się nie uda – po 5 dniach powtórne głosowanie, ale wymagana większość to już tylko 3/5 głosów. W wypadku niewybrania, następuje rozwiązanie izby i wybory, po których nowy parlament wybiera prezydenta większością 3/5 głosów, a w przypadku niepowodzenia – większością bezwzględną. Jeżeli i tym razem nie osiągnie się wymaganej większości, do wyborów przystępuje dwójka kandydatów z największą ilością głosów i wygrywa ten, który dostanie ich więcej.

• wybory przeprowadzane przez poszerzony parlament – przykładem mogą być tutaj Włochy, gdzie prezydent wybierany jest przez specjalne ciało elektorskie. Kandydatem może zostać obywatel mający ukończone 50 lat (najwyższy znany cenzus wiekowy). Najmłodszy prezydent Włoch miał 56 lat, a najstarszy – 81. Obecny – Giorgio Napolitano miał 80 lat w momencie wyboru. Ciało elektorskie składa się z deputowanych, senatorów (każdy były prezydent zostaje dożywotnio senatorem, a każdy prezydent w trakcie swej kadencji może powołać do 5 dożywotnich senatorów) oraz z przedstawicieli regionów (po 3 z 19 regionów i 1 z Valle d'Aosta; przynajmniej jeden z reprezentantów regionów musi być z opozycji). Wyboru dokonuje się większością 2/3 głosów, spośród kandydatów zgłoszonych przez co najmniej 50 elektorów. W kolejnych turach nie ma obowiązku wycofywania się kandydatów z najmniejszą ilością głosów. Po trzech zakończonych niepowodzeniem próbach obowiązuje jednak już tylko większość bezwzględna i głosuje się do skutku.

Funkcje prezydenta

Funkcje pełnione przez prezydenta podzielić można na formalne i nieformalne. Funkcje nieformalne to te, które bazują na autorytecie urzędu głowy państwa i jego cechach osobowościowych go sprawującego. Funkcje formalne to m.in.:

• strażnik konstytucji – w Polsce taki przepis w konstytucji. Prezydent ma prawo inicjowania kontroli konstytucyjności przed trybunałami. W Polsce w trybie prewencyjnym (tj. zgłoszenie do Trybunału Konstytucyjnego ustawy lub umowy międzynarodowej przed jej podpisaniem),
• udział w procesie tworzenia konstytucji – prezydent może zainicjować zmiany w konstytucji, jeżeli zauważy, iż nie przystaje ona do rzeczywistości.
• "wielki nauczyciel" – prezydent promuje wiedzę o państwie pośród obywateli. Aleksander Kwaśniewski rozesłał 14 mln egzemplarzy nowo uchwalonej konstytucji do polskich rodzin. W USA prezydent odnosi się do zasad konstytucji w swych przemówieniach i orędziach.
• strażnik bezpieczeństwa państwa – w konstytucjach symboliczny lub rzeczywisty zwierzchnik sił zbrojnych. W zakresie głowy państwa leżą także kompetencje nominacyjne w siłach zbrojnych i wprowadzanie stanów nadzwyczajnych oraz podpisywanie umów międzynarodowych o charakterze wojskowym.
• arbitraż – przepis o tym występuje m.in. w konstytucji Francji i Rumunii. Prezydent nie angażuje się w kierowanie państwem, ale wkracza gdy zakłócane są pewne mechanizmy. Arbitraż formalny – prezydent używa praw zagwarantowanych konstytucyjnie (np. weto, rozpisanie referendum). Arbitraż społeczno-polityczny – nie odwołuje się do przepisów prawnych, ale pewnej praktyki (gdy w konflikt popadają partie polityczne).

Modele prezydentury

Model prezydentury to zespół unormowań konstytucyjnych określających rolę, zadania i kompetencje głowy państwa oraz rzeczywisty sposób ich wykonywania przez prezydenta. Wyróżnić można kilka klasyfikacji modeli prezydentury. Np.: model deklarowany (przepisy w konstytucji) i rzeczywisty (realizowanie lub nie w praktyce). Inna klasyfikacja:

• prezydentura jednoosobowa – najczęściej spotykana,
• prezydentura kolegialna – o wyborze takiego rozwiązania decydują względy funkcjonalne, np. państwo złożone, wieloetniczne, także ze względów ideologiczno-politycznych, np. państwo realnego socjalizmu. Przykładem może tutaj być Bośnia i Hercegowina. Od 1995 roku głową państwa są trzy osoby, reprezentanci różnych narodowości: Bośniak, Chorwat, Serb. Wybory są powszechne, ale każdą z osób wybiera się w innej części państwa. Kadencja wynosi 4 lata. Nieco inna sytuacja w San Marino – tam dwóch kapitanów-regentów. Tymczasem w Szwajcarii funkcjonuje 7-osobowa Rada Państwa, uważana za rząd i kolegialną głowę państwa. Pomimo tego wybierany jest przewodniczący Rady, Prezydent Konfederacji. Ma on jednak funkcje ceremonialne i reprezentacyjne, będąc jednocześnie szefem rządu. Wybierany jest co roku rotacyjnie ze składu Rady, na zasadzie starszeństwa. W socjalizmie – konstytucja stalinowska ZSRR z 1936 roku wykreowała kolegialną głowę państwa – Prezydium parlamentu. Podobnie było w Rumunii i Bułgarii. W Polsce, NRD i na Węgrzech Rada Państwa. Głowa państwa była emanacją parlamentu, wywodziła się z grona parlamentarzystów i odpowiadała przed izbą. Trwała tak długo, jak trwała kadencja parlamentu. Wchodziła w jego kompetencje, gdy miał on przerwę pomiędzy sesjami. Rady Państwa były zwierzchnikami systemów Rad Narodowych.

Inne wyróżnienie:

• prezydentura władcza – prezydent głównym ośrodkiem dyspozycji w państwie. Wyznacza kierunek polityki i bierze udział w jej sprawowaniu. Jest szefem rządu lub przynajmniej dualistycznej egzekutywy. Taki prezydent zazwyczaj wybierany w wyborach powszechnych. Zarówno panuje, jak i rządzi. Taki model w USA i Francji.
• prezydentura neutralno-symboliczna – prezydent posiada uprawnienia wyłącznie ceremonialne, nie dzierży realnej władzy. Taki model m.in. w Niemczech i Izraelu.
• prezydentura arbitrażowa – łącząca elementy dwóch poprzednich. Prezydent ma być elementem ponadpartyjnym, rozstrzygającym spory pomiędzy ugrupowaniami politycznymi.

Relacje głowy państwa z legislatywą i egzekutywą

Występują trzy modele relacji parlament – głowa państwa:

• przewaga parlamentu – w latach 90. w państwach europejskich dostrzec można tendencję do racjonalizacji, przejawiającej się uniezależnianiem głowy państwa od omnipotencji parlamentu. We Francji po Grévy'm parlament mógł właściwie odwołać prezydenta w każdym momencie. Natomiast w realnym socjalizmie głowa państwa z definicji musiała być podporządkowana paramentowi. Oprócz tego, po II wojnie światowej w Republice Włoskiej formalny brak odpowiedzialności politycznej prezydenta, ale w rzeczywistości był on "zakładnikiem" parlamentu. Do lat 90. był on postacią słabą, później nastąpiło wzmocnienie jego pozycji.
• równowaga – system rządów umiarkowanych. Do 1999 r. był przepis w konstytucji Słowacji, iż jeśli parlament nie godzi się z polityką prezydenta, może odwołać go większością 3/5 głosów. Później jednak wprowadzono możliwość zarządzenia przez izbę przeprowadzenia referendum na ten temat. Jeżeli jednak naród nie zgodzi się z twierdzeniem parlamentu, iż prezydenta należy odwołać – dochodzi do przedterminowych wyborów parlamentarnych.
• przewaga prezydenta – mechanizmy ustrojowe mogą "rzucić parlament na kolana". Przykładem może być Rosja. Tam prezydent jest szefem egzekutywy, rząd nie musi mieć zaufania Dumy. Prezydent posiada całkowitą swobodę w obsadzaniu stanowisk szefów MSZ, ministerstwa Obrony Narodowej i Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Wobec rządu parlament może wystosować co prawda wotum nieufności, ale prezydent nie musi go przyjąć. Jeżeli Duma trzykrotnie odrzuci zaproponowanego jej prezydenckiego kandydata na premiera, wówczas głowa państwa może rozwiązać parlament (kandydatem za każdym razem może być ta sama osoba). Prezydent powołuje także gubernatorów podmiotów federacji, a zatwierdzają ich miejscowe parlamenty (przedtem byli wybierani w tych podmiotach). Podobny model na Białorusi. Tam opozycja nie ma ani jednego mandatu w parlamencie. Przez długi czas model przewagi prezydenta również na Ukrainie. Po reformie konstytucyjnej – zmierzanie do modelu równowagi.

Względem parlamentu prezydent posiada kompetencje inspirujące (np. orędzie – na Słowacji jest to sprawozdanie o stanie państwa) oraz hamujące (najczęściej jest to weto ustawodawcze).

Relacje z rządem w systemach prezydenckich i semiprezydenckich prezydent stoi na czele rządu, ale w systemach parlamentarno-gabinetowych nie można go uznać za osobę pełniącą funkcje decyzyjne w egzekutywie. Tam prezydent inspiruje, doradza, ostrzega itp. Czasem rola prezydenta w systemach parlamentarno-gabinetowych wiąże się z przewodzeniem przez niego obradom rządu. W Polsce jest to tzw. Rada Gabinetowa. Innym mechanizmem oddziaływania mogą być konsultacje głowy państwa z premierem. Często są one niesformalizowane.

Ważną kwestią pozostaje to, czy prezydent dysponuje możliwościami "destrukcyjnymi" wobec rządu, czy może odwołać go w dowolnym momencie. We Francji nie może uczynić tego bez zgody parlamentu, natomiast w Rosji zmiany ministrów może dokonywać dowolnie. W Bułgarii prezydent desygnuje kandydata na premiera w oparciu o wniosek zgłoszony mu przez najsilniejszą frakcję w parlamencie. Jeżeli go nie otrzyma, wówczas druga co do wielkości frakcja wystosowuje taki wniosek. Jeżeli i to nie nastąpi – wówczas decyduje sam.

Najmniej problemów jeśli chodzi o współpracę z egzekutywą w systemach prezydenckich. W USA sekretarze są tylko wysokimi doradcami prezydenta. Gorzej, gdy egzekutywa dwuczłonowa, a premier i prezydent pochodzą z przeciwnych obozów politycznych – wówczas tzw. kohabitacja.

Formy przywództwa głowy państwa

Przywództwo to dowodzenie, kierowanie; przywódcą jest ktoś, kto potrafi mobilizować ludzi i zasoby w celu realizacji jakichś wyznaczonych przez siebie celów. Przywództwo ma charakter nieprzymusowy. Przywódca używa np. pochwał, perswazji, składa obietnice czy wystosowuje propozycje programowe. W sprawowaniu władzy występuje natomiast przymus. W latach 80. Lech Wałęsa był przywódcą, pomimo że nie posiadał formalnej władzy, a Wojciech Jaruzelski sprawował władzę, ale nie był przywódcą. Przywództwo głowy państwa jest legitymizowane przez suwerena. W Polsce prezydent posiada wystarczające podstawy konstytucyjne, by być przywódcą:

• wybory powszechne – silna legitymizacja,
• autorytet osoby prezydenta,
• styl prezydentury (przywódca, gdy zdoła zjednać sobie szerokie rzesze społeczne).

Trzy rodzaje przywództwa głowy państwa:

• w ramach egzekutywy (Francja, Rosja),
• prezydent jako przywódca narodu (autentyczny lider społeczny – Juan Perón),
• prezydent jako przywódca obozu politycznego lub partii.

Odpowiedzialność prezydenta

Rodzaje:

• odpowiedzialność wyborcza – prezydenta rozlicza naród, a w sposób pośredni – parlament, tam gdzie jest przez niego wybierany. Taka odpowiedzialność pojawia się przede wszystkim tam, gdzie możliwa reelekcja.
• odpowiedzialność konstytucyjna – tzw. plebiscytarna, parlament oskarżycielem, który rozpisuje referendum. Taki mechanizm w Republice Weimarskiej i do 1999 rok na Słowacji.
• Odpowiedzialność na wniosek prezydenta – prezydent stawia kwestię swego odejścia pod referendum. Tak zrobił np. Charles de Gaulle.
• "In Via Diffusa" – przed opinią publiczną. Ustąpienie na skutek krytyki i sondaży.
• Odpowiedzialność prawno-konstytucyjna – za zdradę stanu i przestępstwo pospolite. W Polsce tylko Zgromadzenie Narodowe może postawić prezydenta w stan oskarżenia. Wniosek o to może wnieść grupa min. 140 jego członków.

Głowy państw świata

Państwo	Głowa państwa	Osoba
Afganistan	prezydent	Hamid Karzai
Albania	prezydent	Bamir Topi
Algieria	prezydent	Abdelaziz Buteflika
Andora	współksiążęta	Nicolas Sarkozy i Joan Enric Vives Sicília
Angola	prezydent	José Eduardo dos Santos
Antigua i Barbuda	królowa	Elżbieta II
Arabia Saudyjska	król	Abdullah bin Abdulaziz Al Saud
Argentyna	prezydent	Cristina Fernández de Kirchner
Armenia	prezydent	Serż Sarkisjan
Australia	królowa	Elżbieta II
Austria	prezydent	Heinz Fischer
Azerbejdżan	prezydent	İlham Əliyev
Bahamy	królowa	Elżbieta II
Bahrajn	król	Hamad ibn Isa al-Chalifa
Bangladesz	prezydent	Zillur Rahman
Barbados	królowa	Elżbieta II
Belgia	król	Albert II Koburg
Belize	królowa	Elżbieta II
Benin	prezydent	Yayi Boni
Bhutan	król	Jigme Khesar Namgyel Wangchuck
Białoruś	prezydent	Alaksandr Łukaszenka
Birma	prezydent	Thein Sein
Boliwia	prezydent	Evo Morales Ayma
Bośnia i Hercegowina	prezydent	Nebojša Radmanović
Botswana	prezydent	Seretse Ian Khama
Brazylia	prezydent	Dilma Rousseff
Brunei	sułtan	Hassanal Bolkiah
Bułgaria	prezydent	Georgi Pyrwanow
Burkina Faso	prezydent	Blaise Compaoré
Burundi	prezydent	Pierre Nkurunziza
Chile	prezydent	Sebastián Piñera
Chińska Republika Ludowa	przewodniczący	Hu Jintao
Chorwacja	prezydent	Ivo Josipović
Cypr	prezydent	Dimitris Christofias
Czad	prezydent	Idriss Déby
Czarnogóra	prezydent	Filip Vujanović
Czechy	prezydent	Václav Klaus
Dania	królowa	Małgorzata II Glücksburg
Demokratyczna Republika Konga	prezydent	Joseph Kabila
Dominika	prezydent	Nicholas Liverpool
Dominikana	prezydent	Leonel Fernandez
Dżibuti	prezydent	Ismail Omar Guelleh
Egipt	Najwyższa Rada Wojskowa	Mohamed Hussein Tantawi
Ekwador	prezydent	Rafael Correa
Erytrea	prezydent	Isajas Afewerki
Estonia	prezydent	Toomas Hendrik Ilves
Etiopia	prezydent	Girma Woldegiorgis
Fidżi	prezydent	Epeli Nailatikau
Filipiny	prezydent	Benigno Aquino III
Finlandia	prezydent	Tarja Halonen
Francja	prezydent	Nicolas Sarkozy
Gabon	prezydent	Ali Bongo Ondimba
Gambia	prezydent	Yahya Jammeh
Ghana	prezydent	John Atta-Mills
Grecja	prezydent	Karolos Papulias
Grenada	królowa	Elżbieta II
Gruzja	prezydent	Micheil Saakaszwili
Gujana	prezydent	Bharrat Jagdeo
Gwatemala	prezydent	Álvaro Colom
Gwinea	prezydent	Alpha Condé
Gwinea Bissau	prezydent	Malam Bacai Sanhá
Gwinea Równikowa	prezydent	Teodoro Obiang Nguema Mbasogo
Haiti	prezydent	René Préval
Hiszpania	król	Juan Carlos I
Holandia	królowa	Beatrix
Honduras	prezydent	Porfirio Lobo Sosa
Indie	prezydent	Pratibha Patil
Indonezja	prezydent	Susilo Bambang Yudhoyono
Irak	prezydent	Dżalal Talabani
Iran	ajatollah	Ali Chamenei
Irlandia	prezydent	Mary McAleese
Islandia	prezydent	Ólafur Ragnar Grímsson
Izrael	prezydent	Szymon Peres
Jamajka	królowa	Elżbieta II
Japonia	cesarz	Akihito
Jemen	prezydent	Ali Abdullah Salih
Jordania	król	Abdullah II
Kambodża	król	Norodom Sihamoni
Kamerun	prezydent	Paul Biya
Kanada	monarcha Kanady	Elżbieta II
Katar	emir	Hamad ibn Chalifa as-Sani
Kazachstan	prezydent	Nursułtan Nazarbajew
Kenia	prezydent	Mwai Kibaki
Kirgistan	prezydent	Roza Otunbajewa
Kiribati	prezydent	Anote Tong
Kolumbia	prezydent	Juan Manuel Santos
Komory	prezydent	Ahmed Abdallah Sambi
Kongo	prezydent	Denis Sassou-Nguesso
Korea Południowa	prezydent	Lee Myung-bak
Korea Północna	Przewodniczący Narodowej Komisji Obrony	Kim Dzong Il
Korea Północna (c.d.)	Przewodniczący Najwyższego Zgromadzenia Ludowego KRLD	Kim Yong Nam
Kostaryka	prezydent	Laura Chinchilla
Kuba	prezydent	Raúl Castro
Kuwejt	emir	Sabah Al-Ahmad Al-Jaber Al-Sabah
Laos	prezydent	Choummaly Sayasone
Lesotho	król	Letsie III
Liban	prezydent	Michel Sulaiman
Liberia	prezydent	Ellen Johnson-Sirleaf
Libia	przewodniczący Narodowej Rady Tymczasowej	Mustafa Muhammad Abd ad-Dżalil
Liechtenstein	książę	Hans-Adam II
Litwa	prezydent	Dalia Grybauskaitė
Luksemburg	wielki książę	Henryk
Łotwa	prezydent	Valdis Zatlers
Macedonia	prezydent	Gjorge Iwanow
Madagaskar	prezydent	Andry Rajoelina
Malawi	prezydent	Bingu wa Mutharika
Malediwy	prezydent	Mohamed Nasheed
Malezja	król	Tuanku Mizan Zainal Abidin
Mali	prezydent	Amadou Toumani Touré
Malta	prezydent	George Abela
Maroko	król	Muhammad VI
Mauretania	prezydent	Muhammad uld Abd al-Aziz
Mauritius	prezydent	Anerood Jugnauth
Meksyk	prezydent	Felipe Calderón
Mikronezja	prezydent	Manny Mori
Mołdawia	prezydent	Marian Lupu (p.o.)
Monako	książę	Albert II
Mongolia	prezydent	Cachiagijn Elbegdorż
Mozambik	prezydent	Armando Guebuza
Namibia	prezydent	Hifikepunye Pohamba
Nauru	prezydent	Marcus Stephen
Nepal	prezydent	Ram Baran Yadav
Niemcy	prezydent	Christian Wulff
Niger	prezydent	Mahamadou Issoufou
Nigeria	prezydent	Goodluck Jonathan
Nikaragua	prezydent	Daniel Ortega Saavedra
Norwegia	król	Harald V Glücksburg
Nowa Zelandia	królowa	Elżbieta II
Oman	sułtan	Kabus ibn-Said
Pakistan	prezydent	Asif Ali Zardari
Palau	prezydent	Johnson Toribiong
Panama	prezydent	Ricardo Martinelli
Papua-Nowa Gwinea	królowa	Elżbieta II
Paragwaj	prezydent	Fernando Lugo
Peru	prezydent	Ollanta Humala
Polska	prezydent	Bronisław Komorowski
Portugalia	prezydent	Aníbal Cavaco Silva
Republika Południowej Afryki	prezydent	Jacob Zuma
Republika Środkowoafrykańska	prezydent	François Bozizé
Republika Zielonego Przylądka	prezydent	Pedro Pires
Rosja	prezydent	Dmitrij Miedwiediew
Rwanda	prezydent	Paul Kagame
Rumunia	prezydent	Traian Băsescu
Sahara Zachodnia	prezydent	Muhammad Abdul Aziz
Saint Kitts i Nevis	królowa	Elżbieta II
Saint Lucia	królowa	Elżbieta II
Saint Vincent i Grenadyny	królowa	Elżbieta II
Salwador	prezydent	Mauricio Funes
Samoa	O le Ao o le Malo	Tupua Tamasese Tupuola Tufuga Efi
San Marino	kapitan regent	Maria Luisa Berti i Filippo Tamagnini
Senegal	prezydent	Abdoulaye Wade
Serbia	prezydent	Boris Tadić
Seszele	prezydent	James Michel
Sierra Leone	prezydent	Ernest Bai Koroma
Singapur	prezydent	Sellapan Rama Nathan
Słowacja	prezydent	Ivan Gašparovič
Słowenia	prezydent	Danilo Türk
Somalia	prezydent	Sharif Sheikh Ahmed
Sri Lanka	prezydent	Mahinda Rajapaksa
Stany Zjednoczone	prezydent	Barack Obama
Suazi	król	Mswati III
Suazi c.d.	królowa (Indovukazi)	Ntombi
Sudan	prezydent	Omar al-Baszir
Sudan Południowy	Prezydent	Salva Kiir Mayardit
Surinam	prezydent	Dési Bouterse
Syria	prezydent	Baszar al-Assad
Szwajcaria	przewodniczący Rady Federalnej	Micheline Calmy-Rey
Szwecja	król	Karol XVI Gustaw Bernadotte
Tadżykistan	prezydent	Emomalii Rahmon
Tajlandia	król	Bhumibol Adulyadej
Tanzania	prezydent	Jakaya Kikwete
Timor Wschodni	prezydent	José Ramos-Horta
Togo	prezydent	Faure Gnassingbé
Tonga	król	Jerzy Tupou V
Trynidad i Tobago	prezydent	George Maxwell Richards
Tunezja	prezydent	Fouad Mebazaâ (p.o.)
Turcja	prezydent	Abdullah Gül
Turkmenistan	prezydent	Gurbanguly Berdimuhammedow
Tuvalu	królowa	Elżbieta II
Uganda	prezydent	Yoweri Museveni
Ukraina	prezydent	Wiktor Janukowycz
Urugwaj	prezydent	José Mujica
Uzbekistan	prezydent	Islom Karimov
Vanuatu	prezydent	Iolu Abil
Watykan - Stolica Apostolska	papież	Benedykt XVI
Wenezuela	prezydent	Hugo Chávez
Węgry	prezydent	Pál Schmitt
Wielka Brytania	królowa	Elżbieta II
Wietnam	prezydent	Nguyễn Minh Triết
Włochy	prezydent	Giorgio Napolitano
Wybrzeże Kości Słoniowej	prezydent	Alassane Ouattara
Wyspy Marshalla	prezydent	Jurelang Zedkaia
Wyspy Salomona	królowa	Elżbieta II
Wyspy Świętego Tomasza i Książęca	prezydent	Fradique de Menezes
Zakon Maltański	Wielki mistrz	Matthew Festing
Zambia	prezydent	Rupiah Banda
Zimbabwe	prezydent	Robert Mugabe
Zjednoczone Emiraty Arabskie	prezydent	Chalifa ibn Zaid an-Nahajan