Spàinntis

Spàinntis Español, Castellano
Fuaimneachadh	espaˈɲol/, /kasteˈʎano/
Ga bruidhinn ann(s)	An Spàinn Faic teacsa
Luchd-labhairt iomlan	500 millean (mar ciad chainnt) 417 millean mar chiad is dàrna chànan
Reangach	2 or 3 (mar chiad chainnt) 3 (gu lèir)
Teaghlach-chànan	Cànain Innd-Eòrpach Cànain Eadalach Cànain Ròmansach Italo-Western Gallo-Iberian Ibero-Romance West Iberian Spàinntis
Siostam-litreachaidh	Aibidil Laideannach
Inbhe Oifigeil
Cànan oifigeil ann(s)	21 dùthchannan
Air a riaghladh le	Association of Spanish Language Academies (Real Academia Española is 21 acadamaidhean eile)
Còdan Cànan
ISO 639-1	es
ISO 639-2	spa
ISO 639-3	spa
Roinnean far a bheil Spàinntis ga bruidhinn; Dearg: Spàinntis mar cànan oifigeil a-mhàin, Gorm: Spàinntis mar cànan oifigeil còmhla ri cànain eile

'S e cànan Indo-Eòrpach a`tha ann an Spàinntis, ainm bho thus: castellano. Thàinig an cànan bhon taobh tuath na Spàinne. Tha freumhan cumanta aig an Spàinntis agus am Portagailis. Tha Spàinntis ga bhruidhinn anns an Roinn Eòrpa, ann am corra àite ann an Àisia is Afraga, agus gu h-àraidh air feadh Aimearaga.

Eachdraidh

Thathar ag ràdh gun do nochd an Spàinntis agus Am Portagailis mar chànain rè linntean na cogaidhean an aghaidh nan Arabach. Aig toiseach toiseachaidh an ghnothaich, fhad' s a bha làmh an uachdair fhathast leis na Arabaich, bha sreath dhe Rìoghachdan beaga neo-eisimealach ann, is iad uile ann an ceann a thuath na Spàinne. Anns A' Ghàilis, bha cànan le freumhan Laideann ga bhruidhinn. Beag air bheag, rinneadh na Crìostaidhich an gnothaich air na h-Arabaich, gan sguabadh a-mach às an dùthaich. Mu dheireadh thall, nochd dà stàit, An Spàinn agus A' Phortagail, far an robh dà chànan coltach ann: Spàinntis agus Portagailis.

Laideann ga Bhruidhinn

Cha robh Laideann ga bhruidhinn ann am Iberia mus do ràinig feachd na Ròigh ann am 318 RO is rinn iad an gnothaich mu dheireadh thall ann an 18 RO, fo Chaesar Augustus. Sgaoil an cànan fad is farsaing gu luath, agus an ceann beagan ghinealach, bha na cànanan tùsail air a bhàsachadh ach ann corra àite. Thathar a' creidsinn gu robh na daoine deiseil airson a ghabhail ri cultar agus cànan na Ròigh leis gu robh cultaran adhartach mar na Greugaich ann bho thùs. Anns a' chiad linn thuit ìompaireachd na Ròigh a-mach a chèile agus thoisich leasachadh neo-eisimealachd a' chànain anns na beanntan ann an thaobh mu thuath na dùthcha. Tha iomadh ainm-àite Laideann anns an Spàinn gus an latha an-diugh. Cha do leig na cànanan tùsail ach facal neo dhà.

Turas na Visigodos

Bha làmh an iuchair aig na Visigodos, treudan às a' Ghearmailt, rè iomadh linne an dèidh dha na Ròmanaich Hispania fhàgail. Thug iad facal neo dhà dhuibh, ach cha do chuir an cànan aca air an dùthaich, leis cho pròiseil a bha cultar agus cànan na Ròigh, ged nach robh a saighdearan nas motha. 'S e clas flaitheil a chruthaich iad anns an Spàinn. An dìleab aca: na sloinnidh. 'S e ainmean Visigodo a th' ann na sloinnidh Spàinnteach le -ez: Martínez = Mac Mhàrtainn, Rodríguez = Mac Ruaraidh (Martin's/Roderick's).

A' Bhuaidh Arabach

Ann am 711 Ràinig airm Muslamach an ceann a deas na Spàinne, le ceann-feachda ris an canadh Tariq Ibn Ziyad os a chionn. Bha Arabais na chànan làitheil beò anns an dùthaich gu ruige 1592, nuair a cheannsaich feachdan Rìgh Fernando agus Banrìghinn Isabel an Rìoghachd Mhuslamach mu dheireadh ann an Granada, is na Muslamaich nam fògharraich anns na beanntan neo thall thairis ann am Maroco. 'S e Al Andalus an t-ainm a bha air na tìrean Muslamaich far a bheil An Spàinn agus A' Phortagail an latha an-duigh. Rè 881 bliadhna bha cultar Arabach, saidheans, ionnsachadh, àiteachas, smuaintean agus cleachdaidhean ma sgaoil air feadh na dùthcha agus gu ruige an Roinn Eòrpa. Chruthaich rìghrean na Spàinne Sgoil Eadar-Theangaidh ann an Toledo, an dèidh am baile a thoirt bho na Muslamaich ann am 1085. Le sin, fhuair an Roinn Eòrpa beartas mòr bhuapa. A bharrachd air Muslamaich, bha coimhearsnachdan Iùdhaich agus Crìostaidh nan tàmh gu sìtheil còmhla.

Seo sreath fhacail le tùs Arabach ann an Spàinntis. Mar as àbhaist, tha iad uile faclan foghlaimte, àiteachail, biadh bho thall thairis neo cogail.

Facal ann an Spàinntis	Facal ann an Arabais	Fuainmeachadh	Facal anns a' Ghàidhlig
Alquería	قرية	Qeriya	Baile beag armailte
Aceite	زيت	Zayt	Ola
Albaricoque		Albarqùq	Crann chocair
Tobaco	التبغ	Tabaq	Tombac
Jabalí		Ghabalì	Tuirc
Limón	ليمون	Laymun	Liomaid
Algebra	علم الجبر	Alghabru	Ailgeabra
Aceituna	الزيتون	Azazaytùna	Meas a' Cranin-Ola
Acequia		Assaqya	Clais-uisge
Visir	الوزير	Wazìr	Ministear an Riaghaltais
Alberca	بركة	Albìrqa	Stòr-uisge
Alcalde		Alqàdi	Pròbhaist
Azotea		Assuthayha	Mullach còmhnard taigh
Alférez		Alfàris	Leas-oifigear
Tabique		Taisbik	balla
Almirante	أميرال	Amìr	Ceann-loingeis
Fánega		Faniqa	Acair
Alcázar	الكازار	Qasr	Caisteal
¡Ojalá!			O mo chreach!
Café	قهوة	Qahwah	Cofaidh

Ceannsachadh Aimearagaidh

Ceannsachadh Aimearagaidh

Ann an 1592, ràinig loingeas Spàinnteach eileanan anns a' Chairib. Le sin, thoisich ceannsachdh mòr a thug an tìr-mòr Aimearaga fo bhuaidh na Spàinne neo A' Phortagail bho Chalifornia mu thuath gu ruige Patagonia ann an ceann a deas. Cha do chaill An Spàinn an colonaidh mu dheireadh aice gus 1898, nuair bhuannaich na Stàitean Aonaichte ann an Cuba. Rinn na Spàinntich droch mhilleadh an siud, agus thuit an àireamh-sluaigh gu mòr, leis nach robh iad deiseil airson gan dìon bho tinneasan na Roinn Eòrpa is an droch làimhseachaidh a fhuair iad. A bharrachd air sin, nochd iomadach fhacall ann an Spàinntis: facalan airson rudan nach fhaiceadh a-riamh ann an Roinn Eòrpa, rudan a-nis cho làitheil dhuinn, mar a' bhuntàta neo an tomàto.

Seo sreath dhe na facalan a thàinig dhan Spàinntis bho na Cànainean tùsail ann an Aimearaga, gu h-àraidh bho na cultaran adhartach. Gu tric, tha facalan tùsanach eadar-dhealaichte anns gach uile dùthaich ann an Aimearaga Laideannach. Mar eiseimplear, ann am Meagsago, tha na facalan bho Nauhatl, cànan nan Aztec, uabhasach pailt. Ann am Pearu, tha a' mhòr-chuid dhuibh a' tighinn bho Quechua, teanga oifigeil ìompaireachd nan Inca. An latha an diugh, 's e Piri-Piri (Guaranaidh) an t-ainm ann am Paraguaidh agus Braisil air an stuth ris an canar chile (nauhatl) ann am Meagsago, ach 's e ají (taino) am facal a tha aca air feadh na Mara Chairibianach.

Facal ann an Spàinntis	Facal tùsail	Cànan tùsail	Roinn	Facal anns a' Ghàidhlig
Achiote	achiyotl	Nauhatl	Aimearaga Meadhannach	Stuth dearg 'son còicearachd
Aguacate	Ahuacatl	Nauhatl	Aimearaga Meadhannach	Abhocado
Barbacoa		Taino	Muir Chairibianach	àine-chaoire
Bejuco
Bohío				Tobht
Cacique	Ka Chi Ka	Taino	Muir Chairibianach	Ceann-cinnidh
Caníbal	Caríbal	Taino	Muir Chairibianach	Canabail
Caucho	Kauchu	Quechua	Pearu	Rubair
Chicle	tzictli	Nauhatl	Aimearaga Meadhannach	Glaodh Cagnaidh
Chile	Chilli	Nauhatl	Aimearaga Meadhannach	Tile
Chocolate	Xoco (searbh) Atl (uisge)	Nauhatl	Aimearaga Meadhannach	Teòclaid
Guacamole	Huaca Mulli	Nauhatl	Aimearaga Meadhannach	Sàbhas guacamole
Guagua	Wawa	Quechua	Pearu	Aran milis
Guayaba		Arawak	Muir Chairibianach	Meas Ghuabha
Huracán		Taino	Muir Chairibianach	Stoirm mhòr
Iguana	Iwana	Arawak	Muir Chairibianach	Ioguana
Maíz	Mahís	Taino	Muir Chairibianach	Cruinneachd Innseanach
Papa	Papa	Quechua	Pearu	Buntàta
Piraña	Pira (iasg) Anha	Guaraní	Paraguaidh Mhòr	Iasg Piranha
Tomate	Tomatl	Nauhatl	Aimearaga Meadhannach	Tomàto

An-diugh tha eadar 322 agus 400 millean duine a' bhruidhinn Spàinntis mar prìomh-chànan.

Dùthchannan far a bheil Spàinntis ga bhruidhinn

Cànan Oifigeil

'S e Cànan fa-leth eadar-nàiseanta a th'ann an Spàinntis, leis gu bheil e ga bhruidhinn ann a bharrachd air 20 dùthchannan. 'S an teanga oifigeil anns na dùthchannan a leanas. Tha iad uile dùthchannan a bha fo bhuaidh ìompaireachd na Spàinne o shean:

An Argantain	Coloimbia	El Salbhador	Niocaragua
A' Bheiniseala	Costa Rica	Guatamala	Panama
An t-Sile	Cuba	Honduras	Poblachd Dhoiminicia
An Spàinn	Eacuador	Meagsago	Uruguaidh

Cànan Co-oifigeil

'S an teanga co-oifigeil anns na dùthchannan a leanas a th' ann an Spàinntis, is iad uile dùthchannan ann an Aimearaga-Laideannach far a bheil sluagh làidir tùsanach, neo fada falbh bhon na sgìrean a bha fo bhuaidh na Spàinne, mar Afraga neo Aisia. A bharrachd air sin, tha an Spàinntis na chànan co-oifigeil ann am Puerto Rico, air sgàth gu bheil ceanglaichean làidir aige ris na Stàitean Aonaichte:

• Boilibhia (Tha Spàinntis aig 90% na dùthcha is e na chànan co-oifieil ri taobh na cànainean tùsail fo lagh ùr bho 2000)
• Gini Mheadhan-Chriosach
• Paraguaidh (Dùthaich dà-chànannach fo Bhun-Reachd 1992)
• Pearu (Tha Spàinntis aig 80% na dùthcha is e na chànan co-oifieil ri taobh na cànainean tùsail fo Bhun-Reachd 1993)
• Puerto Rico
• Na h-Eileanan Filipineach

A bharrachd air sin, tha iomadh mhuilleadn dhe daoine le Spàinntis mar chiad cànan anns na Stàitean Aonaichte, seadh ann an coimhearsnachdan Spàinntich traidiseanta air feadh na stàitean a chaill Meagasgo ann an cogagh an aghaidh Riaghaltais Washington, seadh inimrich anns na bailtean-mòra.

Suidheachadh Cànannach anns an Spàinn

An Spàinne Aon Mòr Saor

Tha an Suidheachadh Cànannach air atharrachadh gu mòr bho chaochail an deachdaire Francisco Franco ann an 1975. 'Se an aon chànan oifigeil na dùthcha a bh'ann an Spàinntis, is an tìr fa-leth fo bhratach na Spàinntis. Mar a leughadh air gach uile bonn airgid o shean España:, Una, Grande, Libre (An Spàinn: Aon, Mòr, Saor). Ach Bhàsaich e agus dh'atharraich an dùthaich gu tùr. Ghlaodh Bun-Reachd na Spàinne (1978):

Is e Cànan oifigeil na Stàit a th'ann an Spàinntis Castellanach. Tha dleastanas aig gach uile Spànnteach a bhith eòlach air agus tha còir aca a bhith ga chleachdadh. Is e cànainean Spàinntich oifigeil anns na Roinnean aca le fèin-ùghdarras a th'ann na cànainean eile cuideachd, a-rèir na Aontaidhean a th'ann. 'S e dìleab chultarail a th'ann am beartas aig an caochlach dòighean labhairt na Spàinne is bidh iad fo mheas agus dìon sònraichte.

A-nis, tha na cànannan roinneil (Bascais, Catalanais agus Galicianais a' dol bho neart gu neart, tha stèiseanan telebhisein rim faotainn ann gach fear dhuibh, tha iad gam cleachdadh anns na soighnichean rathaid agus, gu h-àraidh, tha foghlam tro mheadhan na mion-chànain ga sgaoileadh air feadh na roinnean sin. Thathar ag aithneachadh na daoine le dà chànan anns an Spàinn, oir 's e Spàinntis brìghmhor soilleir a th' acasan, leis cho soirbheachail a tha polasaidhean dà chànannach na dùthcha.